Lão nghệ sĩ bảo, ngày được tuyển vào làm diễn viên chèo, ông không được dạy dỗ bài bản tại bất cứ ngôi trường nào. Chỉ khi lên sân khấu, các đạo diễn và anh chị đồng nghiệp mới hướng dẫn một vài đường nét cơ bản, còn lại tất cả phải tự học. Vì yêu nghề hết mình nên ông cũng học hết mình. Và với tinh thần tự học hỏi, luôn luôn lắng nghe thế hệ đi trước, không ngừng quan sát cuộc sống và tự sáng tạo nên suốt mấy chục năm theo nghề, ông đã tích lũy được vốn liếng đáng kể, đủ để hướng dẫn các em sinh viên mà không cần bằng cấp, chứng chỉ hay học hàm, học vị.
Ông đã là một người thầy, người truyền nghề mấy chục năm nay. Theo chế độ, NSƯT được trả 80.000 đồng/giờ, NSND được 120.000 đồng/giờ. Với những đóng góp của mình, đáng ra Mạnh Phóng được phong NSND từ lâu nhưng do nhiều bất cập nên ông và các đồng nghiệp cùng thời phải chịu thiệt thòi. Mới đây, nhờ nhìn nhận sự cống hiến chứ không câu nệ vào số lượng HCV nên Nhà nước đã công nhận các nghệ sĩ lão thành như ông xứng đáng NSND. “Lứa chúng tôi, khi đứng trên sân khấu chỉ biết cháy hết mình, có ai nghĩ đến huy chương, giải thưởng gì đâu. Danh hiệu không quan trọng, cái chính là tên tuổi và vai diễn của mình được khán giả nhớ” - NSND Mạnh Phóng bộc bạch. Nói là vậy, song nếu nhẩm tính mấy chục năm đứng trên bục giảng, cách tính thù lao theo danh hiệu rõ ràng khiến ông thiệt thòi đáng kể.
Xa sàn diễn đã lâu, song ánh đèn sân khấu vẫn có sức hút mãnh liệt với ông. Thế nên, bây giờ dù đã ngoài 70 tuổi, ông vẫn nhận lời đi diễn nghiệp dư cho các đoàn cựu chiến binh. Những người lính xưa mời ông với tư cách diễn viên chèo kỳ cựu, chứ thực ra họ cũng không biết nhiều về nghệ thuật này. NSND Mạnh Phóng được yêu cầu diễn các trích đoạn chèo xuất sắc và sau đó giảng giải cho mọi người hiểu ý nghĩa tác phẩm cũng như cái đẹp, tinh túy của nghệ thuật dân tộc. Sân khấu tuy đơn sơ nhưng ông rất vui vì mỗi lần diễn, nhìn xuống thấy khán giả nhiều thế hệ, già có, trẻ có đang say sưa thưởng thức. Trong những chương trình này, ông chỉ biểu diễn từ 10 đến 15 phút nhưng để đứng được trên sân khấu, người nghệ sĩ già đã phải vượt qua quãng đường dài 100km. “Người mời mình là những cá nhân yêu thích nghệ thuật, họ không có nhiều tiền, cũng không ô tô đưa đón, tất cả các cựu chiến binh đều tự đi xe máy. Đêm hôm mưa gió, tôi cũng đi vì đã hẹn, có lúc hỏng xe, có khi bị ngã, chảy máu tay chân vì đường đông. Thấy bố vất vả, con cái căn vặn, muốn ngăn cản nhưng làm sao cấm được tôi. Mình tuy già nhưng vẫn cần thử thách, mà chịu đựng sương gió không sao, chứ ngồi nhà có khi lại ốm” - người nghệ sĩ năng động lý giải. Đối với ông, những ngày này, dù có vất vả tí chút song cũng không đáng gì so với thời chống Mỹ. Ngày đó, Mạnh Phóng và đồng đội đi diễn khắp nơi, từ vĩ tuyến 17 đến tất cả các tỉnh miền Bắc. Ngày, đêm diễn phục vụ các chiến sĩ liên tục, không ngừng nghỉ. Bất cứ nơi đâu, bất kể thời gian nào, cả khi bom nổ lẫn khi yên bình, các chiến sĩ cần là nghệ sĩ hát.
Ở cái tuổi xưa nay hiếm, NSND Mạnh Phóng hát vẫn hay, diễn vẫn say, cứ mỗi lần được hát, được diễn, ông lại thấy như mình được trở lại tuổi 30 sung sức, cứ lên sân khấu là tỏa sáng, thăng hoa. Ông tự thấy, mình so với hồi ấy khác nhau nhiều lắm. Tình yêu và nhiệt huyết vẫn vậy nhưng bây giờ, sức khỏe giảm sút cũng ảnh hưởng đến chất lượng giọng ca. Bởi là nghề kịch hát nên phải hát được mới đi diễn được, hát chênh, phô là hỏng, may mà ông tuy yếu nhưng chưa mất hết khả năng ca, diễn.
NSND Mạnh Phóng sinh ra ở Văn Giang, Hưng Yên. Ngày thơ ấu, ông thường tham gia văn nghệ nghiệp dư và hay hát cải lương vì những năm 1955-1957, phong trào cải lương phát triển mạnh, khắp miền Bắc chỗ nào cũng xuất hiện bộ môn này. Cuối năm 1957, trong một lần tình cờ đi xem vở “Ai mua hành tôi”, ông thấy làn điệu lạ lạ nên thích nhưng cũng không nghĩ sẽ trở thành diễn viên chèo. Chỉ đến khi Đoàn Chèo Tổng cục Hậu cần về tận quê tuyển diễn viên, ông mới đăng ký tham gia khi vừa tròn 18 tuổi. Yêu cầu thi tuyển là ra ngoài nghĩ tiểu phẩm trong vòng 2-3 phút. Trước đó, ông không biết tiểu phẩm là gì nhưng tác phẩm được yêu cầu sáng tác nhanh chóng đó, đến giờ ông vẫn nhớ. Trong tiểu phẩm ấy, ông đóng vai người lái xe xích lô đang chở khách. Đến quãng đường vắng giả vờ đi vệ sinh, lái xe đánh ông khách, lục ví lấy tiền, rồi đạp xích lô chạy thẳng. Khi xem ông diễn, hội đồng tuyển sinh nhận xét: Chú này thông minh, nghĩ ra được tiểu phẩm có kịch tính chỉ trong giây lát. Rồi mọi người yêu cầu Mạnh Phóng hát một bài chèo. Lúc này, Mạnh Phóng mới thật thà: “Báo cáo các anh, thực tình em không biết hát một câu chèo nào cả. Em chỉ được nghe chèo một lần, thấy lạ, thấy hay thì thích thôi. Các anh cho em hát bài mới được không ạ”. Những người tuyển sinh đồng ý cho thí sinh đặc biệt này hát bài mới. Đến khi được báo trúng tuyển, Mạnh Phóng vẫn không tin.
Hôm sau, Mạnh Phóng thu xếp đồ đạc khăn gói quả mướp đi theo Đoàn Chèo Tổng cục Hậu cần. Mạnh Phóng khởi đầu chặng đường nghệ thuật của mình từ đó. Lúc còn trẻ, ông được giao đóng những vai kép nam ổn định. Về cuối, khi đã có kinh nghiệm, ông có xu hướng thiên về những vai hài, vai khó.
Vai đầu tiên của Mạnh Phóng là anh bộ đội dò mìn trong vở “Mối tình Điện Biên” của Lưu Quang Thuận. Năm 1958, khi viết vở kịch này, tác giả Lưu Quang Thuận xuống ở đoàn chèo cùng với các diễn viên nửa tháng, mang theo cả con trai Lưu Quang Vũ lúc này còn là cậu bé. Nhà viết kịch họ Lưu có nhờ ông chăm sóc Lưu Quang Vũ. Cuộc gặp gỡ với hai cha con tác giả nổi tiếng đã mang đến cho ông một kỷ niệm nhớ đời. Ông hồi tưởng: “Tên khai sinh của tôi là Đinh Văn Mạnh. Khi đất nước giải phóng, nghĩ lại những ngày chạy giặc khổ sở nên lúc đi học, tôi đã tự đổi tên là Phóng. Khi viết kịch “Mối tình Điện Biên”, Lưu Quang Thuận đặt tên nhân vật dò mìn là Mạnh Phóng. Vì vai diễn này được giao cho tôi nên tôi lấy nghệ danh Mạnh Phóng từ đó”. Tuy nhiên, đây chỉ là nhân vật phụ, 5 năm sau, Mạnh Phóng mới được giao những vai thứ, vai chính. Từ những vai tốt, ông nhận được những vai tốt hơn như Hoàng tử trong “Tấm Cám”, hề cu Bất trong “Cô Son”, vai hề trong vở “Phạm Ngũ Lão”... Những vai diễn này đều có sự sáng tạo và khán giả nhận thấy nét hay của cá nhân Mạnh Phóng.
Vai nổi nhất của Mạnh Phóng là hề phù thủy trong vở “Kim Nham”. Vai này, ông được học từ năm 1963 nhưng đến năm 1983, khi Giáo sư Trần Bảng bắt tay tái dựng, nâng cao tiết mục này thì tên tuổi của Mạnh Phóng mới thực sự được thăng hoa cùng đẳng cấp của vai diễn. Trước đây, trích đoạn này chỉ hay một phần, thì dưới bàn tay phù thủy của đạo diễn Trần Bảng, tác phẩm được làm hay hơn gấp ba lần. Cũng từ đó, tên tuổi của Mạnh Phóng được khán giả và đồng nghiệp nhìn nhận một cách khác, tức được tăng theo cấp số nhân.
Năm 1984, ông được chọn trong cuộc thi tuyển diễn viên ba miền thuộc các bộ môn như tuồng, chèo, cải lương biểu diễn tại 5 nước châu Âu. “Tuần ty đào Huế”, “Phù thủy sợ ma” và một số bài hát chèo khác đã được chọn. Đối với ông, đây là chuyến đi lịch sử, vì lần đầu tiên được xuất ngoại, được nhìn ngắm cảnh quan của những quốc gia đẹp nhất thế giới. Một vài người trong chuyến đi đó không cưỡng được sự quyến rũ của phương Tây đã ở lại, còn Mạnh Phóng dù bị thu hút bởi vẻ đẹp và tiện nghi hạng nhất thời bấy giờ song vì quá yêu và muốn sống trọn đời với nghệ thuật chèo đã lắc đầu trước những lời rủ rê. “May mà tôi đã không bỏ chèo. Nếu không dù trở thành đại gia thì vẫn... buồn”-ông tâm sự. Giờ đây, ông hài lòng với cuộc sống của mình, không phải bởi đã có danh hiệu, con cái trưởng thành, cuộc sống ổn định mà bởi hằng ngày được đến trường với tư cách người thầy, vừa giảng, vừa diễn cho các em sinh viên trẻ những vai diễn mà có thời vì nó, ông không quản gì khó khọc, mất mát.
Bài và ảnh: HUYỀN THU