Cần những bước tiến linh hoạt

Không thể trì hoãn

Theo báo cáo của Bộ Lao động-Thương binh và Xã hội (LĐ-TB&XH), hiện cả nước có hơn 14,6 triệu người tham gia BHXH, chiếm khoảng 30,4% lực lượng lao động trong độ tuổi và 27% lao động ngoài độ tuổi. Hơn 10 triệu người tham gia bảo hiểm thất nghiệp (BHTN), chiếm 21% số lao động trong độ tuổi tham gia BHTN. Năm 2016, ước thu BHXH đạt 174,5 nghìn tỷ đồng, tăng 7 lần so với năm 2007 là năm đầu tiên thực hiện Luật BHXH... Bên cạnh những kết quả đã đạt được thì chính sách BHXH cũng đã bộc lộ những hạn chế, bất cập. Diện bao phủ BHXH còn thấp do mức độ tuân thủ chính sách và quy định về BHXH bắt buộc còn yếu trong khu vực chính thức và tỷ lệ tham gia thấp trong khu vực phi chính thức... Bởi vậy, nhiều chuyên gia quốc tế trong lĩnh vực bảo hiểm cũng đưa ra khuyến cáo, những biện pháp cải cách hệ thống BHXH tại Việt Nam cần tiến hành từng bước và có nhiều hình thức khuyến khích, hỗ trợ người tham gia BHXH.

Hằng năm, có từ 4 đến 5 triệu lượt người được hưởng các chế độ BHXH ngắn hạn và khoảng 150.000 người hưởng mới các chế độ BHXH dài hạn; gần 3 triệu người cao tuổi được hưởng lương hưu và BHXH hằng tháng. Nếu tính cả đối tượng hưởng trợ cấp xã hội cho người cao tuổi, người khuyết tật, người nghèo, người có công thì có hơn 50% người cao tuổi ở Việt Nam được hưởng lương hưu và trợ cấp hằng tháng.

Người lao động tại Tổng công ty May 10 được quản lý sổ Bảo hiểm xã hội của mình.

Về vấn đề cấp thiết cần phải cải cách chính sách BHXH, đồng chí Vương Đình Huệ, Ủy viên Bộ Chính trị, Phó thủ tướng Chính phủ nhận định, cải cách BHXH trên cơ sở kế thừa và phát triển các thành tựu đã có để bảo đảm thực hiện trong thời gian dài, không gây bất ổn xã hội, giải pháp không gây sốc, biện pháp linh hoạt, phân nhóm đối tượng để có chính sách khác nhau. Cuối cùng, tầm nhìn cải cách BHXH phải là 30-40 năm với độ trễ chính sách dài nhưng phải hành động sớm. Càng cải cách sớm thì càng có dư địa để cải cách. Bài học của Italy là trong thập niên 1990 đã tăng 4 tuổi nghỉ hưu, gây cú sốc trong thị trường lao động.

Theo ông Điều Bá Được, Trưởng ban Thực hiện chính sách BHXH, BHXH Việt Nam, hiện nay số người tham gia BHXH bắt buộc tăng nhưng chưa đạt yêu cầu, số người tham gia BHXH tự nguyện còn thấp hơn rất nhiều so với tiềm năng. Nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ chưa tuân thủ quy định về khai trình lao động, tình trạng sử dụng lao động thường xuyên nhưng chưa ký giao kết hợp đồng lao động để trốn đóng BHXH bắt buộc... Một đại diện của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam cũng cho rằng, khi doanh nghiệp không đóng BHXH hoặc nợ BHXH thì quyền lợi của người lao động sẽ bị xâm phạm. Đại diện này đề xuất giải pháp để người lao động đóng BHXH riêng, còn chủ sử dụng lao động đóng BHXH riêng. Nếu người lao động nợ BHXH thì công đoàn phải đảm nhận việc này, còn chủ sử dụng lao động nợ BHXH thì các cơ quan liên quan phải chịu trách nhiệm. Không thể để tình trạng chủ sử dụng lao động không đóng BHXH nhưng người lao động cũng không thể làm được gì.

Xây dựng hệ thống bảo hiểm đa tầng   

Theo các tổ chức quốc tế như: Tổ chức Lao động quốc tế (ILO), Quỹ Dân số Liên hợp quốc (UNFPA)… BHXH là công cụ tốt nhất để chăm lo người lao động về già nhưng cũng khó thực hiện nhất, cần nhiều công sức và sự đồng bộ của nhiều kỹ thuật nhất.

Giám đốc ILO Việt Nam, TS Chang-Hee Lee, cho rằng: “Thách thức là làm thế nào có thể mở rộng độ bao phủ đến “nhóm ở giữa bị bỏ sót”-nhóm người không được tiếp cận cả với BHXH và trợ giúp xã hội. Mặc dù đã có nhiều nỗ lực, nhưng đến tháng 9-2017 mới có hơn 14,6 triệu lao động tại Việt Nam tham gia hệ thống BHXH, chiếm khoảng 1/4 lực lượng lao động”. Theo ông, để mở rộng bao phủ tới người lao động trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa, có hợp đồng ngắn hạn và những người làm việc không trên cơ sở quan hệ lao động đòi hỏi phải có sự đột phá về cách làm. Điều quan trọng là mở rộng bao phủ an sinh xã hội tới lao động trong khu vực kinh tế phi chính thức để chính thức hóa và cải thiện điều kiện công việc của họ. ILO khuyến nghị Việt Nam mở rộng an sinh xã hội cho những người trong khu vực phi chính thức thông qua kết hợp giữa chương trình có đóng góp và chương trình không dựa trên đóng góp nhằm hướng tới bao phủ an sinh xã hội toàn dân. “Thành công của việc mở rộng bao phủ BHYT cho thấy, nhiệm vụ mở rộng diện bao phủ của BHXH là có thể thực hiện được”, người đứng đầu ILO Việt Nam cho biết.

Giám đốc ILO cũng nhận định, Quỹ Hưu trí, tử tuất của Việt Nam cũng đứng trước nguy cơ khó cân đối trong tương lai gần. Một trong những nguyên nhân là tỷ lệ thay thế (hưởng) cao (tỷ lệ hưởng tối đa 75%) và tuổi nghỉ hưu thấp, gia tăng số lượng người nhận BHXH một lần, số lượng người nghỉ hưu trước tuổi khá lớn do suy giảm khả năng lao động và các yếu tố đặc thù khác như ưu đãi ngành nghề. Đại diện của ILO cũng khuyến nghị Việt Nam nên thực hiện cải cách tham số, bao gồm tăng tuổi nghỉ hưu và giảm tỷ lệ thay thế. Giám đốc ILO Việt Nam cho rằng, cần xây dựng một hệ thống BHXH đa tầng dựa trên các kinh nghiệm tích cực từ mở rộng bao phủ BHYT. Ông cũng khẳng định: “Dư địa tài khóa để mở rộng an sinh xã hội luôn tồn tại dù ở các quốc gia không có tiềm lực tài chính mạnh. Chính phủ Việt Nam cần khai thác mọi phương án tài chính để thúc đẩy các mục tiêu phát triển bền vững thông qua việc làm bền vững và an sinh xã hội”. Ở Việt Nam, BHXH là một trụ cột căn bản quan trọng của hệ thống an sinh xã hội, và quyền tiếp cận BHXH là một quyền an sinh xã hội toàn dân được Hiến pháp ghi nhận.

Đồng tình với những nhận định nêu trên, chuyên gia cao cấp về an sinh xã hội của ILO Nuno Cunhacảnh báo, đa số các quốc gia có từ 40 năm đến 60 năm để chuẩn bị cho thời kỳ dân số già, trong khi Việt Nam chỉ có khoảng 15 năm. Thời gian chuẩn bị cho thời kỳ dân số già quá ngắn, đòi hỏi Việt Nam phải có sự điều chỉnh các chính sách phát triển kinh tế-xã hội một cách nhanh chóng, dứt khoát và phù hợp...

Bài và ảnh: HÀ PHƯƠNG