Thật hiếm thấy hội xuân của những miền quê phía Bắc lại thiếu hai môn thể thao dân tộc, ấy là đấu vật và cờ người. Đấu vật dạy cho người ta kỹ chiến thuật cá nhân, đấu cờ dạy cho người ta tầm nhìn của nhà chiến lược. Tôi rất say mê môn đấu vật. Có thời rong ruổi theo những giải đấu của Báo Nông thôn ngày nay để xem những đô vật-nông dân thi tài và kể chuyện. Qua câu chuyện của họ mới biết những “lò võ vật” ở làng quê vốn chỉ là khoảng sân vườn của bất cứ ông nông dân nào đấy. Đêm trăng sáng, khi việc đồng đã vãn, tinh thần thảnh thơi, người nông dân lại quần tụ với nhau bên sới vật, chỉ cho nhau mấy thế võ giữ mình, cùng nhau luyện tập. Vậy là thành lò võ. Ở những lò này ai cũng là thầy, ai cũng là bạn.
Từ những “lò võ vật” tưởng như rất “thiếu chuyên nghiệp” như vậy, tinh hoa ngàn đời của cha ông đã được truyền dạy. Học trong làng chưa đủ, người ta còn học xứ người, qua những ngày hội. Học nhau những thế võ hiểm, nhưng cũng không quên giữ gìn bản sắc. Bởi vậy, võ vật mới có đặc trưng vùng miền, như xứ Đoài nổi tiếng giỏi miếng gồng, xứ Đông giỏi miếng gánh, đô Kinh Bắc dẻo dai, đô Thăng Long khoáng đạt, trấn Sơn Nam hay khóa… Vào keo vật, các đô thể hiện tinh thần thượng võ của mình qua màn xe đài để báo cho đối thủ biết, tôi đến từ phương nào, xứ nào; tôi sẽ đánh với anh bằng miếng võ quê tôi, không thèm giấu bài.
Hai làng Mai Động, Hoàng Mai (quận Hoàng Mai, TP Hà Nội) thuở trước thường ganh nhau keo vật. Nhưng hễ có đô xứ khác đến phá giải là xúm lại một bè. Sau này đất mất nghề nông, phố phường chật hẹp, võ vật ít người luyện tập, nhưng vì thờ ông tổ làng là ngài Nguyễn Tam Trinh (một đô vật thời Hai Bà Trưng) nên hội vật đầu xuân vẫn giữ. Có điều mấy năm gần đây người xứ khác giành giải nhiều… Nghe các cụ bô lão trong làng kể thuở trước các đô vật kỳ tài chỉ lộ mặt khi có người làng khác đến khiêu khích, phá giải; còn giờ sới vật đầu xuân để cho con trẻ, thanh niên nên giao lưu, học hỏi, lấy cái sự tự tin ở đời.
Khắp vùng Thạch Thất, Hà Nội xưa cũng có lối đánh rất “ác”, một trong những đòn đánh thắng tuyệt đối là đòn bốc. Mà đã bốc là phải lên cao, chứ không như cái khẩu quyết “túc bất ly địa” (chân phải chạm đất) ở xứ khác- mới co chân rời đất tí chút đã bị xử thua. Để sử dụng được đòn bốc này, đô vật phải có sức khỏe (đương nhiên), nhưng còn phải hiểu về phép gồng, phép gánh, phép khóa... Chừng ấy phép thôi cũng đủ buộc người ta phải luyện tập suốt đời. Điều đó cũng thật dễ hiểu vì vùng đất này từng là một xứ quân thời Đinh, võ vật là để giữ làng, giữ nước chứ không phải chỉ để biểu diễn. Cái tư duy về võ vật của người dân xứ ấy dường như là cội nguồn, xuất xứ của võ phái Vovinam-Việt Võ Đạo lừng danh bốn bể.
Làng quê Việt thuần phác, hiền hòa nhưng luôn ẩn chứa những đội quân “hùng binh trăm vạn”. Ấy là bởi tinh thần người Việt, từ ngàn xưa cha ông truyền lại, phải biết giữ đất, giữ làng mới biết yêu Tổ quốc quê hương. Chiêm nghiệm từ những hội xuân ở Hà Nội-mảnh đất ngàn năm văn vật, điều ấy ngày càng sáng tỏ.
Bài và ảnh: NGUYÊN PHONG