Trình độ văn hóa, mức thu nhập và kéo theo là nhu cầu hưởng thụ khác nhau đã làm lệch lạc nhiều hành vi ngôn ngữ rất đáng lưu ý hiện nay. Điều đáng tiếc lại nằm trong đối tượng đại diện cho cái mới là lớp trẻ. Chỉ cần hòa vào một đám đông học sinh trung học phổ thông của bất kỳ trường nào ở Hà Nội là ta đã có thể thu thập được vô vàn lối nói “không bình thường”. Phải nói là lớp trẻ “chịu khó” sáng tạo ra một lớp từ vựng rất phong phú. Thí dụ: trứng ngỗng (điểm 0), vác gậy Trường Sơn (điểm 1), bã đậu (kém thông minh), biến (đi khỏi), cháy vở (không đạt yêu cầu khi mở vở), chặt hèo (chơi bài ăn tiền), chết (bị điểm kém), chào cờ (bị làm kiểm điểm), làm kinh tế mới (chôm vặt), đi tàu suốt (bỏ, chia tay), đóng hộp (diện, chải chuốt), gà tóc nâu (con gái nhuộm tóc vàng), luộc (đánh bạn để trả đũa), ba lô ngược (sinh viên mang thai), mát (chập cheng, không bình thường), máu khô (tiền dự trữ), vé xanh, quà đặc biệt, giấy bảo lãnh (tiền đô-la), phủ phê (xả láng, thoải mái hút, chích hê-rô-in)... Có thể nói là thiên hình vạn trạng các kiểu nói.
Không gian văn hóa Hà Nội (ảnh chụp tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám). Ảnh: HUỆ NHƯ
Điều kỳ lạ dễ nhận thấy là các ngôn từ này được các sĩ tử sử dụng rất thuần thục, thích thú. Hình như các em còn tự mãn vì đã thể hiện “cái tôi” của mình, đã sáng tạo ra lối nói thời thượng, “biết chơi” cho đúng mốt thời đại về mọi thứ. Cố tình phá lệ để tìm ra một kiểu nói khác người mà không tuân thủ các nguyên tắc cần thiết về từ ngữ, ngữ điệu... Ban đầu có khi chỉ là để đùa vui, trêu chọc nhau, sau đó thì quen, dẫn đến quá đà, không sửa được nữa. Điều đáng lo ngại là có rất nhiều từ đã “chuyển di” từ các nhóm xã hội tiêu cực, như dân bụi đời ăn chơi, trộm cắp... vào giới học sinh, sinh viên, được giới này nhiệt tình hưởng ứng sử dụng và truyền bá. Gần đây, các từ mới loại này cũng tràn vào và cũng “ghê gớm” không kém, ví dụ: Nói mãi, các cụ “tẩm” chẳng chịu mua cho mình con nghẽo (xe máy); nói với bọn cái Bích là tối nay bọn mình chát, chát, bùm đấy nhé (chát: trò chuyện, trao đổi trên máy vi tính); vào quán ư? Yên tâm, “máu khô” (tiền) vẫn còn vài cơ số. Cứ “thoải con gà mái đi...”, v.v..
Trong một kết quả nghiên cứu gần đây, TS Đức Uy đã cảnh báo một điều: Tệ nạn văng tục, nói tục đang lan tràn phổ biến trong ngôn ngữ Hà Nội. Điều này có thể do nhiều nguyên nhân: Nhận thức kém, thiếu ý thức, ngoại cảnh môi trường tác động, bắt chước a dua, giải tỏa những bức xúc trong cuộc sống... Nhưng điều đáng lo ngại hơn cả là (cũng theo tác giả Đức Uy) 74,4% số người mắc thói xấu này nằm ở độ tuổi 30 trở xuống. Như vậy là lớp trẻ “chiếm ưu thế”(!). Đây quả là điều đáng báo động.
Xét cho cùng, có nhiều lối nói khác nhau cũng góp phần làm đa dạng thêm bức tranh ngôn ngữ Thủ đô (cũng như ngôn ngữ dân tộc nói chung). Tuy nhiên, sự tồn tại các hành vi nói năng phá lệ, thiếu chuẩn mực, thiếu văn hóa là những biểu hiện khác nhau về trình độ, văn hóa, lối sống... và rất cần có sự điều chỉnh, uốn nắn. Sai lầm một hai lần thì ai cũng có thể mắc, nhưng nó sẽ trở thành một tật xấu nếu sai lầm đó liên tục được lặp đi lặp lại trong một thời gian dài. Muốn hạn chế điều này, người ta phải có một cung cách giáo dục dựa trên “áp lực” của cộng đồng. Đó là nền tảng cơ bản về nhận thức, về văn hóa. Một hành vi kém văn hóa sẽ không có cơ hội tồn tại nếu nó bị mọi người phê phán, thậm chí lên án, tẩy chay. Và cứ thế, dần dần nó thành một phản xạ mang tính bản năng, tự điều chỉnh cho mỗi người.
Người Hà Nội hôm nay có quyền tự hào về mảnh đất truyền thống ngàn năm. Nhưng tự hào sẽ không có ý nghĩa gì nếu bản thân mỗi người không “hiện thực hóa” thành một giá trị cho hiện tại. Nói năng là một trong những mặt biểu hiện làm nên những giá trị đó. Vậy thì, nói thế nào cho hay, cho phải cũng là một bổn phận cần có với mỗi cư dân Hà Nội. "Vàng thì thử lửa, thử than/ Chuông kêu thử tiếng, người ngoan thử lời" (ca dao). Lời ở đây là câu nói, là giọng nói, là cách hành xử hợp lý, đúng mực trong các tình huống giao tiếp khác nhau. Nó vẫn là một tiêu chí quan trọng của người Hà Nội trong một xã hội đang ngày càng hiện đại, thanh lịch và văn minh.
PGS, TS PHẠM VĂN TÌNH