Làng cổ Cự Đà nằm dọc bên dòng sông Nhuệ. Ven quốc lộ dẫn vào cổng làng là hàng loạt dự án đô thị lớn nhỏ, những khu trung tâm mua sắm hiện đại, làng thu mình thật giản dị, nép vào sau chừng 1km, lặng lẽ ngày qua ngày với dòng chảy bền bỉ hàng trăm năm. Nói đến làng cổ thì có lẽ ở khắp nơi trên dải đất hình chữ S, đặc biệt là vùng Bắc Bộ, có hàng trăm ngôi làng cổ còn lưu giữ những thăng trầm, biến thiên của thời cuộc, nhưng chỉ làng cổ Cự Đà là có những chuyện độc, lạ, hiếm nơi nào có được.
Làng được xây dựng theo hình xương cá, gồm đường chính và nhiều đường nhỏ tản ra hai bên. Theo các cụ cao niên trong làng cho biết, cứ 25m lại có một xóm nhỏ. Mỗi xóm đều không thông ngõ để khi quay đầu ra, việc tìm đường trở nên dễ dàng hơn.
Có một điều đặc biệt ở đây, tuy là làng nhưng từ những năm đầu thế kỷ 20, mỗi nhà đã được đánh số như ở thành thị. Lý giải cho việc này, nhiều cụ cao tuổi cho rằng, hàng trăm năm trước, các bậc cha ông đã đi làm ăn, buôn bán ở khắp nơi, kể cả nước ngoài, đặc biệt là tiếp thu văn hóa, lối sống văn minh của nước họ, cách ứng xử hào hoa, thanh lịch của người Thủ đô nên không chỉ kiến trúc mà lời ăn tiếng nói của người dân trong làng cũng học theo, hiếm khi người trong làng to tiếng với nhau.
Nhiều nhà trong làng được xây dựng theo kiến trúc Pháp, Trung Quốc. Điển hình như ngôi nhà của ông Đinh Như Lai, sinh năm 1942, ở số nhà 41 (xóm Chùa 3, Cự Đà) là một trong số ít ngôi nhà cổ còn giữ lại nguyên sơ kiến trúc xây dựng ban đầu. Nói về ngôi nhà hơn trăm tuổi, ông Lai cho biết: “Ngôi nhà này hơn tôi nhiều tuổi lắm. Nó được xây theo kiến trúc Trung Quốc. Toàn bộ gỗ ở nhà này đều thuộc bộ tứ thiết (đinh, lim, sến, táu) do các cụ xưa kia đi làm ăn buôn bán mà có được. Đinh đóng vào cũng không ăn thua. Nhà này mùa hè mát rượi, đông thì ấm, ở thích vô cùng”.
Chùa Cự Đà-Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia.
Về căn nhà của ông Lai, bà con trong làng ai cũng nhắc chuyện vừa có đoàn làm phim của Pháp về quay mấy tuần liền để lấy bối cảnh cho phim “Nơi tận cùng của thế giới” chuẩn bị ra mắt công chúng. Qua giới thiệu, căn nhà của ông Lai được chọn làm bối cảnh chính trong thời gian đoàn làm phim quay ở làng.
Ít người biết rằng, từ những năm 30 của thế kỷ trước, làng Cự Đà đã có điện. Người làng Cự Đà nổi tiếng thông minh, có tầm nhìn và ý chí nên từ lâu đã biết bảo nhau đi làm ăn, buôn bán để sau này về xây dựng quê hương. Thành quả của sức lao động và tinh thần yêu lao động đã đưa văn minh thế giới về làng Cự Đà. Tinh thần ấy bắt nguồn từ phẩm chất cần cù, chịu thương chịu khó của dân tộc Việt Nam.
Người Cự Đà luôn tự hào về truyền thống quê hương với những gì đang hiện hữu. Sau hơn một thế kỷ, người làng đã di cư, sinh sống ở nhiều nơi. Trước khi ra về, người làng vẫn còn nhắc khách phương xa: “Nếu đi đâu mà thấy có tên Cự Doanh, Cự Pháp, Cự Hoành, Cự Giang… thì đó chính là người có gốc ở làng Cự Đà chúng tôi đấy!”.
Rời làng Cự Đà vào buổi ban trưa, khi nắng thu chiếu thẳng đứng rặng tre đầu làng, tôi cảm nhận những ngôi nhà mái ngói đỏ tươi dần sát lại. Trong nắng thu Cự Đà, ngoảnh lại phía sau, vẫn còn bóng ai đó đang thu nốt phên miến cuối cùng với nụ cười tỏa sáng…
Bài và ảnh: PHƯƠNG THẢO