Hoa sen Tây Hồ còn được gọi với cái tên sen Bách Diệp. Không ai biết rõ loài sen này hiện diện tại khu vực Hồ Tây từ bao giờ. Chỉ biết, sen Tây Hồ luôn là một đặc sản của Hà Nội, trở thành một phần của văn hóa đất kinh kỳ.
Sen Tây Hồ-đặc sản đất Hà thành.
Hoa sen Tây Hồ đặc biệt hơn sen trồng ở các nơi khác bởi nhiều yếu tố. Sen Tây Hồ là hoa cánh kép, gồm một lớp cánh lớn và một lớp cánh nhỏ. Số lượng cánh nhỏ quyết định số cánh hoa/bông. Mỗi bông sen Tây Hồ có trung bình 100 cánh, khoảng 400 nhụy, khối lượng gạo sen khoảng 1g/bông. Trên mỗi gương sen, hạt sen sắp xếp thành 3 vòng tròn đồng tâm, vòng thứ nhất 1-5 hạt, vòng thứ hai 5-12 hạt và vòng thứ ba từ 10 đến 17 hạt. Vào đúng mùa, bông sen Tây Hồ nở xòe to bằng hai bàn tay người lớn. Sen có thân rễ nằm sâu trong bùn, từ các mấu mọc lên lá, chồi hoa. Lá sen hình khiên, có cuống dài gắn với giữa mặt sau của lá. Lá thường được nâng cao trên mặt nước. Để nhận biết chính xác sen Tây Hồ có thể dựa vào 10 đặc điểm hình thái đặc trưng của giống gồm: Lá màu xanh đậm, cuống lá và cuống hoa xanh nhạt, có 20-22 gân/lá, phiến lá ráp, nụ hoa bầu dục dài chóp tù màu hồng nhạt, hoa cánh kép có màu hồng, gương sen mặt phẳng, hạt sen hình bầu dục dài.
Từ ngàn đời qua, sen Tây Hồ được xem là một sản phẩm đặc sản cổ truyền của Hà Nội. Vào mùa sen (khoảng tháng 5 đến tháng 7 dương lịch), từ sáng sớm, nhiều người Hà Nội cất công lên tận Hồ Tây để mua về những bó hoa tươi tắn, vừa được hái dưới đầm lên. Hoa sen Tây Hồ hiện diện trong những ngôi nhà cổ của Hà Nội tạo nên không gian trầm mặc, yên bình, có một không hai. Ở bất cứ không gian nào khác, hoa sen đều phù hợp. Bởi lẽ, bản thân hoa sen Tây Hồ đã là một vẻ đẹp bất tận, có khả năng “nâng cấp” vẻ đẹp ở những nơi nó hiện diện.
Tách nhụy sen để ướp trà.
Hà Nội đặc biệt nổi tiếng với đặc sản trà ướp sen Tây Hồ. Hoa sen Tây Hồ có nhiều cánh nhỏ ôm sát lấy nhụy hoa. Đây chính là đặc điểm cấu tạo hoa đặc trưng giúp hương sen thơm lâu và rất đượm, các gạo sen thì to và căng mọng. Các hạt gạo sen này dùng để ướp trà rất thơm ngon đặc trưng của đất Hà thành.
So với trước kia, hiện tại, diện tích sen Tây Hồ đã bị thu hẹp rất nhiều, chỉ còn khoảng 10ha, tập trung chủ yếu tại khu vực Công viên nước Hồ Tây và một số đầm nhỏ xung quanh Hồ Tây. Trước thực trạng đó, UBND TP Hà Nội đã quy hoạch đưa nguồn gien sen Tây Hồ là cây trồng được bảo lưu, lưu giữ và tiến tới khai thác hiệu quả nguồn gien vô cùng quý giá này. Để trực tiếp duy trì nguồn gien sen Tây Hồ, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Hà Nội đã phối hợp cùng Trung tâm Tài nguyên thực vật (Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam). Bước đầu Trung tâm Tài nguyên thực vật đã thực hiện bảo tồn, di trú và tư liệu hóa nguồn gien cây sen Tây Hồ. Thu thập và đánh giá đa dạng sinh học các nguồn gien sen Tây Hồ và xác định dấu chuẩn phân tử đặc trưng cho giống nhằm phục vụ công tác bảo tồn, khai thác sử dụng và đăng ký ở ngân hàng gien thế giới.
Việc bảo tồn, lưu giữ và nhân rộng giống gien sen Tây Hồ có ý nghĩa rất lớn. Bởi trước hết, việc này góp phần tăng nhanh loại sản phẩm đặc sản của người Hà Nội; góp phần lưu giữ và phát triển một phần giá trị văn hóa ẩm thực; đặc biệt nâng cao hiệu quả kinh tế trong sản xuất nông nghiệp và khai thác tiềm năng mặt nước. Mặt khác, việc đó góp phần bảo tồn những nét văn hóa đặc trưng của đất Hà thành.
Bài và ảnh: VŨ MAI CHUNG