Trọn thế kỷ lưu giữ khoảnh khắc

Ký ức dội về

Tôi tìm đến căn gác nhỏ của NSNA Lê Vượng ở phố Trần Quốc Toản khi biết tin ông được vinh danh là Công dân Thủ đô ưu tú. Căn phòng nhỏ ngập tràn những kỷ niệm: Nào tranh của họa sĩ Nguyễn Sáng vẽ chân dung người vợ hiền của ông, nào tranh của họa sĩ Lê Phổ (chú ruột của ông), rồi một vài bức ảnh mà ông vô cùng tâm đắc như: “Cội nguồn”, “Nét quê hương”, “Mùa xuân”… Lão nghệ sĩ đón chúng tôi với nụ cười hiền hậu. Dù trí nhớ không còn được như xưa nhưng những câu chuyện ông kể, cùng lời gợi nhắc của con trai-NSNA Lê Cường đã đưa chúng tôi trở về biết bao kỷ niệm thời trai trẻ của ông. Đó là năm 1935, khi ấy chàng thanh niên Lê Vượng mới 17 tuổi, cậu ruột ông mua lại hiệu ảnh của cụ Khánh Ký nên cứ lúc rảnh rang là ông lại đến hiệu ảnh của cậu. Từ thích thú, Lê Vượng dần làm quen với nghề ảnh, máy ảnh. Cũng từ đấy, cái “duyên” với nhiếp ảnh “bén” Lê Vượng và theo ông trong suốt chặng đường đời sau này. Thuở mới cầm máy, Lê Vượng theo cậu chu du khắp nơi, sang tận cả Lào, Campuchia và Thái Lan… Biết bao cảnh đẹp trong hành trình dài và đầy kỳ thú ấy được ông lưu giữ qua từng bức ảnh. Đặc biệt, ông còn in cả một cuốn sách ảnh về chuyến du lịch đặc biệt này.

Những năm kháng chiến chống Pháp, Lê Vượng được phân công về dạy học ở Thanh Hóa. Ông mở thêm hiệu ảnh “Việt Nam ảnh quán” vừa để nuôi gia đình, vừa để vơi đi niềm khắc khoải với nhiếp ảnh. Sau giải phóng Thủ đô, Lê Vượng được phân công về làm biên tập ảnh và sáng tác ảnh tại Nhà xuất bản Mỹ thuật-Âm nhạc. Niềm đam mê thuở nào như được hồi sinh. Biết bao bộ bưu ảnh rồi sách ảnh nghệ thuật của ông đã được ra đời từ những chuyến hành trình rong ruổi khắp mọi miền đất nước. Nhắc đến chặng đường này, lão nghệ sĩ Lê Vượng không quên những ngày tháng rong ruổi khắp mọi miền đất nước để nghiên cứu thực địa các di tích cổ như đình, chùa, miếu, lăng, tẩm… Có những đình làng ông chụp mấy hôm trước, vậy mà chỉ vài ngày sau đã bị vùi dưới bom đạn Mỹ. Sau này, khi Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam được thành lập (năm 1962), ông được điều về xây dựng hệ thống tư liệu ảnh phục vụ cho nghiên cứu mỹ thuật. Hàng vạn phim, ảnh ông chụp ngày nào hiện vẫn được lưu giữ tại bảo tàng, là nguồn tư liệu vô cùng ý nghĩa cho công tác giảng dạy trong nhà trường sau này.

Những mùa quả ngọt

Niềm say mê nhiếp ảnh đã giúp Lê Vượng gặt hái được nhiều thành công, trong đó có những tác phẩm giành được giải thưởng nhiếp ảnh danh giá trong nước và quốc tế. Có thể kể tới tác phẩm: “Bàn tay khéo”-Giải thưởng Bifona, Đức, năm 1967; “Nghệ nhân Song Hỷ thêu tranh”-giải nhì Triển lãm ảnh nghệ thuật ở Liên Xô, năm 1972; “Ruộng bậc thang”-Huy chương đồng Triển lãm ảnh tại CHDC Đức, năm 1973; “Hội Đền Hùng”-Giải ACCU, Nhật Bản, năm 1984… hay tác phẩm “Cội nguồn”, “Nét quê”-đoạt giải của Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Trung ương 1994 và 1996; tác phẩm “Bài học lịch sử”-giải nhì Ảnh báo chí Hà Nội, năm 1990. Ngoài ra, Lê Vượng còn tham gia biên soạn nhiều tập sách ảnh có giá trị như: “Huế giữa chúng ta”, “Nghề gốm mỹ nghệ Việt Nam”, “Việt Nam-đất nước của Bác Hồ”, tham gia nhiều triển lãm ở nước ngoài như: Rumani, Pháp, Ba Lan, Nhật Bản, Thổ Nhĩ Kỳ, Mỹ, Canada... Với những đóng góp ấy, Lê Vượng đã được trao tặng Huân chương Kháng chiến chống Mỹ, cứu nước hạng Nhất, Huân chương Lao động hạng Ba cùng nhiều bằng khen, huy chương.

Tác phẩm của Lê Vượng luôn có một nét riêng, khó trộn lẫn với các tác giả khác. Theo nhà báo, nhiếp ảnh gia Việt Văn thì “tác phẩm của Lê Vượng có nhiều lớp lang, phong phú về mặt chi tiết, mảng chính, phụ hài hòa, bổ sung cho nhau để nói lên một ý kiến của cuộc đời”. Bởi vậy, xem ảnh của Lê Vượng, không dễ gì có thể cảm nhận được ngay thông điệp, triết lý sâu xa ông muốn gửi gắm mà phải suy nghĩ, chiêm nghiệm.

Một điều mà không ít người cảm nhận được trong ảnh của Lê Vượng đó là yếu tố hội họa. Sự hài hòa của hình khối, cách lựa chọn bố cục, chủ đề trong ảnh của Lê Vượng luôn khiến tác phẩm của ông có một dấu ấn riêng biệt. Như nhà nghiên cứu Hữu Ngọc nhận xét: “Lê Vượng không chạy theo một trường phái nào cả. Ảnh của ông tìm cái đẹp cổ điển, chân phương, rất gần với hội họa do bố cục, đường nét, màu sắc”. Lý giải cho điều này, Lê Vượng bảo rằng có lẽ do ông chịu ảnh hưởng của người cậu ruột là họa sĩ Lê Phổ, và người thầy ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam là Nguyễn Đỗ Cung. “Cậu Lê Phổ hơn tôi 10 tuổi, hai cậu cháu thân thiết nên thường xuyên đi cùng nhau mua toan, mua màu, mua phim… Mỗi lần có ảnh chụp mới là tôi liền khoe cậu ngay, để cậu góp ý. Họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung cũng vậy, ông cũng thường góp ý cho tôi về bố cục, màu sắc, mỗi khi tôi cho ông xem ảnh”-NSNA Lê Vượng nhớ lại.

Đi hết gần một thế kỷ, Lê Vượng đã có được một kho ảnh khổng lồ về văn hóa truyền thống và đời sống con người. Trong đó có bộ ảnh “Những sắc màu dân tộc” được ông thực hiện trong gần 10 năm, với hơn 70 bức ghi lại những nét độc đáo của 54 dân tộc anh em. Mảng ảnh về Hà Nội chiếm một phần đáng kể trong kho ảnh của Lê Vượng, đã giúp ông khẳng định được tên tuổi của mình, cũng là một sự tỏ bày tình yêu với Hà Nội. Thật dễ hiểu bởi Hà Nội là nơi ông sinh ra và lớn lên, là nơi ông đã gắn bó trong bao năm tháng cuộc đời. NSNA Lê Cường kể, ông đã quen với hình ảnh cha mình ngày ngày khoác chiếc máy ảnh, rong ruổi trên chiếc xe đạp lang thang khắp phố phường Hà Nội để ghi lại nhịp sống của đất, của người Hà Nội. Thói quen ấy đã được Lê Vượng duy trì thường xuyên, chỉ đến khi tuổi cao sức yếu, không thể đi được, ông mới chịu ngồi yên một chỗ. Vậy nên không bất ngờ khi kho ảnh về Hà Nội của ông có rất nhiều hình ảnh quý hiếm về phố cổ Hà Nội, về những nét văn hóa đặc trưng của người Tràng An.

\Ở cái tuổi xưa nay hiếm, khi không thể rong ruổi trên những dặm dài đất nước, hay lang thang khắp ngõ phố Hà thành, lão nghệ sĩ lại lật giở những bức ảnh năm xưa như tìm lại niềm vui, niềm say mê một thuở. Những bức ảnh như nhắc nhớ ông về những chặng đường đời mà mình đã đi qua-những chặng đường dù gian khó nhưng cũng đầy tự hào bởi ông được góp sức mình cho đất nước, cho Hà Nội mến thương.

HÀ THAO