“Hoàng hoa sứ trình đồ”- tư liệu lịch sử quý, hiếm

Đây là sự ghi nhận một tư liệu lịch sử hiếm, quý nói về quan hệ ngoại giao giữa hai nước trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương trong thế kỷ thứ 18, đóng góp vào việc duy trì nền hòa bình giữa các dân tộc trong khu vực và thế giới. “Hoàng hoa sứ trình đồ” cũng trở thành tư liệu thứ 7 của Việt Nam được công nhận ở lĩnh vực này.

“Hoàng hoa sứ trình đồ” (hay “Hành trình đi sứ Trung Quốc”) là cuốn sách miêu tả về một trong những hoạt động ngoại giao của Việt Nam và Trung Hoa trong thế kỷ 18, cụ thể là việc đi sứ của sứ bộ Việt Nam sang Trung Hoa, thể hiện việc giao lưu giữa các quốc gia ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Cuốn sách với phần chính là bản đồ ghi chép bằng nhiều hình ảnh, thông tin phong phú, quý hiếm về hành trình đi sứ của Sứ bộ Đại Việt thế kỷ 18 do Thám hoa Nguyễn Huy Oánh (1713-1789) biên tập, hiệu đính và chú thích trong các năm 1765-1768 từ các tài liệu của nhiều thế hệ đi sứ trước, đồng thời bổ sung các chi tiết liên quan đến chuyến đi năm 1766-1767 do ông làm Chánh sứ. Cuốn sách có chiều dài 30cm, rộng 20cm, dày 2cm, được in bằng bản mộc trên giấy dó.

Một trang trong “Hoàng hoa sứ trình đồ”. Ảnh do UNESCO Việt Nam cung cấp

Theo ông Mai Phan Dũng, Phó tổng thư ký Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam, “Hoàng hoa sứ trình đồ” thuộc về dòng họ Nguyễn Huy (ở xã Trường Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh), được sao chép lại vào năm 1887 từ bản gốc của Thám hoa Nguyễn Huy Oánh. “Hoàng hoa sứ trình đồ” được vẽ bằng 3 loại màu với nội dung chính là: Bản đồ về hành trình đi sứ từ biên giới giữa Việt-Trung qua các châu, phủ, huyện, dịch trạm tới điểm cuối là huyện Tân Thành, Bắc Kinh; ghi chú rõ ràng về quá trình đi sứ: Thời gian và địa điểm qua các nơi dừng nghỉ theo lộ trình thủy bộ chiều đi và chiều về; ngày lưu trú và các hoạt động của đoàn sứ bộ; chiều dài của mỗi dịch trạm, chiều dài toàn bộ đường thủy bộ đi sứ; cấu trúc, thời gian xây các cửa cung của Yên Kinh; các ghi chép tỉ mỉ về địa hình sông núi, phong cảnh, con người và nghi lễ ngoại giao khi qua các địa phương của Trung Quốc và Việt Nam.

Dù đã được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thế giới nhưng đến nay nhiều thông tin liên quan đến tình hình văn bản của “Hoàng hoa sứ trình đồ” vẫn còn bỏ ngỏ, như: Vấn đề soạn giả, quá trình biên soạn, cách thức biên soạn, quá trình truyền bản, người sao chép… 3 công trình đáng kể nhất gồm: Bài viết được giới thiệu trong “Từ điển Văn hóa Việt Nam” (NXB Văn hóa, Hà Nội năm 1963), công trình khảo sát, đánh giá sơ bộ của Trần Hải Yến năm 1994 và bài viết “Vài nét về tình hình văn bản “Hoàng hoa sứ trình đồ bản” của Nguyễn Huy Oánh” của TS Nguyễn Thanh Tùng (Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội) đăng trên Tạp chí Hán Nôm số 1 năm 2011.

Theo đánh giá của TS Nguyễn Thanh Tùng, trong số những công trình “trứ thuật” của Nguyễn Huy Oánh còn để lại, “Hoàng hoa sứ trình đồ” là một công trình quan trọng. Có thể nói, đây là một trong những cuốn “sứ trình đồ” sớm nhất hiện còn, ghi chép, đồ họa lại một cách tường tận hành trình đi sứ Trung Quốc của các sứ bộ Đại Việt, mở đầu cho hàng loạt cuốn “sứ trình đồ” sau này như: “Hoàng hoa đồ phả” (Ngô Thì Nhậm, đời Tây Sơn), “Sứ trình quát yếu biên” (Lý Văn Phức, năm 1841), “Như Thanh đồ” (Phạm Văn Trữ, năm 1882), “Yên sứ trình đồ” (Nguyễn Khắc Hoạt, năm 1876)... Nguyễn Huy Oánh là người chép nối, hiệu chỉnh, chú thích và định bản cuối cùng cho “Hoàng hoa sứ trình đồ”. Đây là cách làm thường thấy ở Nguyễn Huy Oánh. Ông thường “toản yếu”, “toát yếu” hoặc biên tập, hiệu chú các sách đã có như trường hợp “Bắc dư tập lãm”, “Quốc sử toản yếu”, “Tứ thư toản yếu”, “Ngũ kinh toản yếu”, “Dược tính ca quát”, “Hoàng hoa toàn tập”…

Kết cấu của “Hoàng hoa sứ trình đồ” gồm 7 phần: 1. “Hoàng hoa dịch lộ đồ thuyết” (Thuyết minh về bản đồ đường đi và trạm dịch trên đường đi sứ) có chép (biên tập, hiệu chỉnh năm Ất Dậu-1765), chữ “hiệu tập” cho thấy công của Nguyễn Huy Oánh ở đây là “hiệu chỉnh”, “biên tập” tức căn cứ trên cái đã có mà gia công biên tập, sửa chữa; 2. Bài “Lưỡng kinh trình lộ ca” (Bài ca về hành trình từ Nam Kinh đến Bắc Kinh), phần này không thấy có ghi chú gì nhưng nhiều khả năng đây là phần Nguyễn Huy Oánh soạn vì phong cách giống với “Phụng sứ Yên đài tổng ca” của ông; 3. Bài “Sứ trình bị khảo” (Khảo luận đầy đủ về hành trình đi sứ), phần này cũng không thấy có ghi chú gì. Nhiều khả năng, đây là phần do Nguyễn Huy Oánh soạn, cũng như phần trên; 4. Bản “Quốc tự thần kinh tiến hành lục lộ’’ (Đường bộ từ kinh đô lên đường), phần này cũng không thấy có ghi chú gì. Nhiều khả năng, đây là phần do Nguyễn Huy Oánh soạn, cũng như phần trên. Như vậy, có thể thấy điểm chung là, những phần nào không có chú thích gì thì dường như người biên tập thời sau “mặc định” đó là của Nguyễn Huy Oánh (nên không cần phải chú thích, hoặc không tra ra thời gian cụ thể nên không chú thích); 5. Đồ bản: Từ trấn Nam Quan đến Bắc Kinh (có chú thích rõ ràng với hơn 100 trang trên tổng số 120 trang), theo như bài bạt đã đề cập thì phần này Nguyễn Huy Oánh kế thừa các sứ bộ trước đó, có gia công so sánh (với “Phụng sứ Yên đài tổng ca”), chú thích; 6. “Bắc sứ thủy lộ trình lý số” (Chiều dài đường thủy đi sứ phương Bắc), có ghi “nối tiếp, biên tập năm Ất Dậu”. Đây là phần do Nguyễn Huy Oánh có nhiều đóng góp, vì sách đã ghi rõ là ông “biên tập”, “nối tiếp”; 7. Kinh thành (Bắc Kinh), ghi chép về thành Bắc Kinh, Trung Quốc. Phần này hẳn do Nguyễn Huy Oánh soạn, vì khá giống với ghi chép trong “Phụng sứ Yên đài tổng ca”. Nhưng trong phần này lại có những câu như: “Hồi đầu triều dựng cung điện” hay cách chú dẫn: “Thịnh kinh” cho phép ta nghĩ đến việc soạn giả đã chép, biên tập phần này ở đâu đó trong sách Trung Hoa. Các sách Trung Hoa có thể là: “Đại Thanh nhất thống chí”, “Danh thắng toàn chí”…

Như vậy, “Hoàng hoa sứ trình đồ” là công trình tập thể, trải qua nhiều thế hệ đi sứ, mà Nguyễn Huy Oánh là người có công định bản, biên tập, hiệu đính, chú thích. Sách được làm ra nhằm cung cấp tư liệu, hướng dẫn tiện lợi cho bản thân sứ bộ Nguyễn Huy Oánh và các sứ bộ sau. Cuốn sách thể hiện tài năng của Thám hoa Nguyễn Huy Oánh trên tất cả các lĩnh vực lịch sử, địa lý, chính trị, ngoại giao và thơ ca. Trong đó, phần “Lưỡng kinh trình lộ ca” tuy không phải là phần chính của sách nhưng lại đậm dấu ấn cá nhân của tác giả nhất. Phần này gồm 26 câu thơ thất ngôn chữ Hán, viết khái quát về chặng mà sứ bộ đã đi qua. “Lưỡng kinh trình lộ ca” thể hiện nhãn quan chính trị, tài năng thơ ca, sự tinh tế, nhạy bén trong cảm nhận về thiên nhiên, con người và thời cuộc của tác giả.

VŨ NGỌC