Ứng biến là gì?
Theo nghĩa đen trong Từ điển Từ và ngữ Hán Việt của Nguyễn Lân thì ứng là đáp lại, biến là xảy ra đột ngột. Ứng biến là đối phó kịp thời những sự việc xảy ra đột ngột.
Văn hóa quân sự Việt Nam là một loại hình văn hóa đặc thù của chiến tranh, của thời chiến, thời gian mà các sự việc, các hiện tượng xảy ra rất nhanh chóng và hết sức bất ngờ, nếu không kịp thời đối phó sẽ đem tới những kết quả xấu, thậm chí còn dẫn đến thất bại. Cái hay của văn hóa quân sự Việt Nam là khả năng ứng biến rất cao và đã chiến thắng hầu hết các đạo quân xâm lược trong mấy ngàn năm qua.
Chiến tranh mà chúng ta đang nói ở đây là chiến tranh chống xâm lược, chiến tranh giành lại và giữ vững độc lập dân tộc, một loại hình chiến tranh chính nghĩa.
Người Việt Nam đã nhận ra rất sớm loại hình chiến tranh này, sớm nhận ra tính hợp pháp bên cạnh tính hợp lý của chiến tranh. Thật ra, theo lịch sử ghi lại thì cho đến thời Xuân Thu (771-475 TCN), ở Trung Quốc, người ta vẫn chưa phân biệt được chiến tranh phi nghĩa và chiến tranh chính nghĩa, chưa phân biệt được chiến tranh xâm lược và chiến tranh bảo vệ độc lập tự do, mà chỉ biết có một loại hình chiến tranh độc nhất là chiến tranh thảo phạt, thực chất đấy là chiến tranh mở rộng bờ cõi, một loại hình chiến tranh xâm lược. Vì vậy, các nhà khoa học cho rằng “Xuân Thu vô nghĩa chiến”, nghĩa là dưới thời Xuân Thu, người ta chưa nhận ra loại hình chiến tranh chính nghĩa, tức là loại hình chiến tranh bảo vệ độc lập dân tộc. Nhưng ở Việt Nam, tình hình có khác. Nếu như ở phạm vi thế giới, đến thế kỷ XIV-XV dân tộc mới hình thành, thì ở Việt Nam, dân tộc đã hình thành từ nhiều thế kỷ TCN, do hai nhân tố: Tiến hành công việc thủy lợi và chống xâm lược, mà chống xâm lược là chủ yếu. Vì dân tộc hình thành sớm như vậy nên chủ nghĩa yêu nước cũng ra đời sớm. Do đó, người Việt Nam rất nhạy cảm với tình trạng đất nước bị xâm lược.
Chính vì thế mà vào thế kỷ III TCN, khi mấy chục vạn quân Tần có thể dễ dàng chinh phục được lãnh thổ của nhiều tộc người Bách Việt, từ bờ nam sông Trường Giang trở xuống, vĩnh viễn biến họ trở thành người Hoa Nam như hiện nay, nhưng khi vào đến lãnh thổ người Lạc Việt - cũng là một tộc người của Bách Việt - thì bị chống trả quyết liệt, như thư tịch Trung Quốc đã mô tả: “Người Việt đều vào trong rừng, ở với cầm thú, không ai chịu để cho quân Tần bắt. Họ cùng nhau đặt người tuấn kiệt lên làm tướng để ban đêm ra đánh quân Tần và giết được Đồ Thư”. Trong “Sử ký”, Tư Mã Thiên cũng viết: “(Nhà Tần) sai úy Đồ Thư đem quân lâu thuyền xuống Nam đánh đất Bách Việt... Người Việt bỏ trốn. (Quân Tần) đóng giữ lâu ngày, lương thực bị tuyệt và thiếu. Người Việt ra đánh. Quân Tần đại bại”.
Trước những cuộc chiến tranh xâm lược đó, tổ tiên người Việt thấy rằng, trong tương quan lực lượng phải “lấy ít địch nhiều, lấy yếu chống mạnh”, nhưng nhất thiết phải “lấy nhỏ thắng lớn” thì mới bảo vệ được độc lập, tự do cho đất nước. Nếu chỉ sử dụng riêng quân đội không thể nào chiến thắng nổi, mà bên cạnh quân đội phải có vai trò của nhân dân. Từ sự suy nghĩ chính xác đó mà “chiến tranh nhân dân” đã ra đời.
Từ tự phát đến tự giác
Diễn trình chiến tranh nhân dân trong lịch sử văn hóa quân sự Việt Nam kéo dài tới hơn 22 thế kỷ. Lúc đầu, nó là sự tự phát. Tất cả mọi người dân, với chủ nghĩa yêu nước nồng cháy, đều đã cầm lấy vũ khí đứng lên chống giặc ngoại xâm, như trong cuộc kháng chiến chống Tần ở thế kỷ III TCN, nên các nhà khoa học mệnh danh là chiến tranh toàn dân. Và cho đến thế kỷ XX, bước sang thời hiện đại, chiến tranh toàn dân đã dần dần từng bước phát triển lên thành chiến tranh nhân dân, nghĩa là sự tự phát đã phát triển lên thành sự tự giác.
Lấy sức mạnh của chiến tranh toàn dân chống lại chiến tranh xâm lược là lấy “sức mạnh vô cùng” của cả một dân tộc để chống lại “sức mạnh hữu hạn” của các đạo quân viễn chinh là một ứng biến cực kỳ chính xác và hết sức độc đáo. Chính vì thế mà hầu hết các cuộc chiến tranh giữ nước, người Việt Nam đều chiến thắng. Lúc đầu, chiến tranh toàn dân chỉ bao gồm hai thành tố là “toàn dân” và “đánh lâu dài”. Theo thời gian, qua năm thời đại lịch sử, nó đã phát triển từng bước hoàn chỉnh, và sang thời hiện đại thì bao gồm bốn thành tố: Toàn dân, toàn diện, lâu dài và tự lực cánh sinh. Đó chính là những thành tố làm nên văn hóa quân sự thời đại Hồ Chí Minh.
Bãi cọc Bạch Đằng, một di tích lịch sử về khả năng ứng biến của văn hóa quân sự Việt Nam. Ảnh: Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam
Dưới thời mở nước của hai quốc gia Văn Lang - Âu Lạc, cũng như thời Bắc thuộc - chống Bắc thuộc ngay sau đó, chiến tranh toàn dân mới chỉ là sự toàn dân tự phát, nhằm định hình dân tộc. Sang thời Độc lập - Tự chủ, dân tộc bước vào chế độ phong kiến, mở đầu là thời Lý - Trần. Dưới thời này, chiến tranh toàn dân chống xâm lược diễn ra trong điều kiện quốc gia độc lập, có chủ quyền. Nhân dân vừa là chỗ dựa vững chắc cho triều đình, cho quân đội, lại vừa trực tiếp tham gia đánh giặc giữ nước. Nghệ thuật dụng binh là lấy dân làm điểm tựa quan trọng. Các triều Lý - Trần đều định chế độ binh dịch theo chính sách “ngụ binh ư nông”. Thời bình, quân lính thay phiên nhau về sản xuất, và khi có chiến tranh, mọi đinh tráng đều được chiếu sổ gọi ra phục vụ quân đội. Đặc biệt là, để huy động cao nhất sức dân, triều đình Lý - Trần chủ trương “khoan thư sức dân” để làm kế sâu rễ bền gốc.
Chiến tranh toàn dân thời Hậu Lê là cuộc chiến tranh giành lại độc lập dân tộc. Nhân dân và lực lượng vũ trang phối hợp với nhau trên nhiều lĩnh vực, khá toàn diện. Tính chất dựa vào dân và tính chất vì dân được bộc lộ rõ ràng hơn và được kết hợp với nhau khá sâu sắc. Trên thực tế, toàn bộ sự nghiệp của cuộc chiến tranh giải phóng đã dựa vào dân để phát động khởi nghĩa, từ nhân dân mà xây dựng và phát triển lực lượng. Khi còn yếu thế, nghĩa quân luôn luôn được nhân dân nuôi dưỡng, đùm bọc, chở che. Khi đã lớn mạnh, đủ sức đánh chiếm các thành lũy, các vùng đất, thì nhân dân hết lòng ủng hộ, nô nức đóng góp sức người, sức của, và làm hậu thuẫn tinh thần to lớn. Lực lượng khởi nghĩa lớn mạnh đến mức cho phép Bộ chỉ huy kháng chiến có thể “đánh một trận sạch không kình ngạc, đánh hai trận tan tác chim muông”, chính là nhờ chính sách “vì dân” nhất quán của Lê Lợi - Nguyễn Trãi, với tư tưởng chủ đạo “việc nhân nghĩa cốt ở yên dân”.
Chiến tranh toàn dân bảo vệ Tổ quốc dưới thời Tây Sơn đã thể hiện khá rõ tính chất của dân, do dân, vì dân, tuy vẫn chưa vượt ra khỏi ý thức hệ phong kiến, do nông dân nắm ngọn cờ. Đây thực sự là cuộc chiến tranh của dân, bởi người lãnh đạo là thủ lĩnh nông dân, tôn chỉ là chống ách áp bức, cường quyền để cải thiện đời sống nhân dân. Lực lượng khởi nghĩa chính là những nông dân mặc áo lính, là nhân dân nổi dậy chống thù trong, giặc ngoài. Đây cũng chính là cuộc chiến tranh do dân: Nhân dân tự nguyện đóng góp sức người, sức của, nhân dân làm hậu thuẫn, ủng hộ, nuôi dưỡng và trực tiếp cầm vũ khí, phối hợp cùng nghĩa quân đánh giặc trên mọi mặt. Đặc biệt, cuộc chiến tranh vì dân được bộc lộ trên nhiều khía cạnh: Khi là cuộc khởi nghĩa nông dân thì nhằm mục đích lật đổ ách áp bức cường quyền Trịnh - Nguyễn, thống nhất đất nước, xây nên chế độ mới theo tôn chỉ cơi nới sức dân; khi đánh quân xâm lược Mãn Thanh thì “đánh cho để dài tóc, đánh cho để đen răng, đánh cho nó chích luân bất phản, đánh cho nó phiến giáp bất hoàn, đánh cho sử tri Nam Quốc anh hùng chi hữu chủ”, vì độc lập dân tộc và sự tồn vong của nền văn hiến Việt Nam. Sau chiến thắng, chính sách giao hảo với nhà Thanh và ban hành một số chính sách mới của vua Quang Trung cũng chính là sự thể hiện chính sách vì dân.
Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc khi thực dân Pháp xâm lược năm 1858 có thể nói là cuộc chiến tranh toàn dân một nửa, tức là chỉ thể hiện ở phía nhân dân (có tiếng nói ủng hộ của một số nhân vật chủ chiến trong triều đình) còn hầu hết đều đứng ngoài cuộc. Chính sự rời bỏ tư tưởng chiến tranh toàn dân đã làm cho nhà Nguyễn từng bước thất bại ê chề và cuối cùng hoàn toàn sụp đổ. Thật ra, trong phe “chủ chiến” cũng có những nhân vật đã để lại những tấm gương trung liệt như: Vua Duy Tân, vua Hàm Nghi, Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Tri Phương, Hoàng Diệu… Song sự bị vượt qua về mặt kinh tế-xã hội, sự thối nát về mặt chính trị, thì cái thế xuống dốc không phanh của chế độ phong kiến Việt Nam vào thời kỳ suy tàn và tiêu vong là điều tất yếu.
Đỉnh cao của khả năng ứng biến
Chiến tranh toàn dân bảo vệ và giải phóng đất nước trong Cách mạng Tháng Tám và kháng chiến chống thực dân Pháp là cuộc chiến tranh toàn dân đã có sự phát triển nhảy vọt về chất, đã trở thành chiến tranh nhân dân, với đầy đủ các yếu tố: Của dân, do dân, vì dân, theo quan điểm cách mạng, tiến bộ, phù hợp với xu thế thời đại - thời hiện đại, thời đại Hồ Chí Minh.
Các triều đại phong kiến, kể cả triều đại tiến bộ nhất, điểm xuất phát hình thành chiến tranh toàn dân, trước hết vẫn là lợi ích của giai cấp lãnh đạo rồi mới đến lợi ích của nhân dân. Song, trong cuộc chiến tranh toàn dân, giành và giữ nền độc lập dân tộc do Đảng lãnh đạo, chính nhu cầu, nguyện vọng và ý chí của dân về giải phóng, về độc lập dân tộc đã tìm ra người lãnh đạo là giai cấp công nhân và Đảng Cộng sản Việt Nam, để hình thành đường lối cứu nước mới. Chiến tranh nhân dân Việt Nam là bước phát triển nhảy vọt về chất, như đã nói. Cũng là toàn dân tham gia chiến tranh nhưng là tham gia tự giác, có tổ chức, lãnh đạo theo một đường lối chính trị đúng đắn, tiên tiến. Nhân dân tham gia toàn diện, liên tục từ đầu đến cuối cuộc chiến tranh. Hơn nữa, chiến tranh nhân dân đã vượt hẳn chiến tranh toàn dân thời phong kiến, ở mục tiêu chiến tranh là không chỉ giành và giữ độc lập dân tộc - lợi ích trừu tượng, mà còn gắn độc lập dân tộc với “người cày có ruộng”, trực tiếp đem lại lợi ích căn bản, hữu hình, lâu dài cho mọi tầng lớp nhân dân.
Chiến tranh toàn dân trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước là chiến tranh toàn dân, có sự phát triển cao về chất trong điều kiện mới - chiến tranh nhân dân bảo vệ Tổ quốc ở miền Bắc và chiến tranh nhân dân giải phóng ở miền Nam. Đến thời kỳ này, phạm trù “chiến tranh nhân dân” đã định hình rõ nét, phát huy tác dụng to lớn. Đó là loại hình chiến tranh nhân dân diễn ra trong điều kiện dân tộc ta đã có chủ quyền quốc gia, có thành quả cách mạng cần được bảo vệ. Bảo vệ Tổ quốc gắn liền với bảo vệ tính mạng, tài sản, cuộc sống lao động hòa bình của nhân dân, bảo vệ Thủ đô gắn với bảo vệ trái tim thiêng liêng của cả nước, bảo vệ niềm tự hào của dân tộc, bảo vệ lương tri và phẩm giá con người… Nhân dân cả nước không chỉ đóng góp sức người, sức của cho hoạt động chiến đấu của các lực lượng vũ trang mà còn trực tiếp tham gia chiến tranh. Ở miền Bắc, đó là những hoạt động phòng thủ dân sự, phục vụ chiến đấu và vũ trang chiến đấu, tạo lưới lửa phòng không nhân dân nhiều tầng và rộng khắp. Ở miền Nam, đó là sự đối mặt trực tiếp với Mỹ-ngụy, của mọi tầng lớp nhân dân, trên tất cả các địa bàn rừng núi, nông thôn, thành thị, bằng tất cả các hình thức đấu tranh sáng tạo và đòn quyết định là cuộc tiến công thần tốc của các binh đoàn chủ lực kết hợp với sự nổi dậy của toàn dân.
Như vậy, có thể nói, sự phát triển của “chiến tranh toàn dân” thành “chiến tranh nhân dân” trong lịch sử là sự phát triển hợp quy luật, cả về mục tiêu, phương thức, lực lượng tiến hành chiến tranh, cả về ý nghĩa và giá trị hiện thực của nó, cũng như về nghệ thuật quân sự. Đây là một giá trị to lớn và chủ đạo trong toàn bộ giá trị văn hóa quân sự Việt Nam, đồng thời là bài học mang tính đúc kết cô đọng nhất mà lịch sử dựng nước đi đôi với lịch sử giữ nước của dân tộc Việt Nam đã sáng tạo nên, liên tục kế thừa và không ngừng phát triển. Trong mỗi một thời đại lịch sử, mỗi cuộc chiến tranh chống xâm lược, văn hóa quân sự Việt Nam đều thể hiện rõ khả năng ứng biến của mình, đã đưa ra những giải pháp kịp thời và hiệu quả.
Hà Nội, tháng 8-2017
DƯƠNG XUÂN ĐỐNG (nhà nghiên cứu Văn hóa quân sự)