Lễ mừng thọ của bậc vua chúa thời Nguyễn

Có lẽ vì thế mà ở nước ta ngay từ xa xưa, bậc quân vương cho đến thường dân đều coi mừng thọ là một lễ quan trọng. Thậm chí dưới triều Nguyễn, lễ Vạn thọ được coi là một trong ba lễ tiết lớn nhất trong năm, cùng với Tết Nguyên đán và lễ Đoan dương.

Ban thưởng

Vào dịp mừng thọ hoàng thượng, hoàng thái hậu…, các quan viên trong và ngoài kinh được ban thưởng theo những thứ bậc khác nhau.

Theo Châu bản Thành Thái, tờ 262, tập 4: “Tháng 5 năm Thành Thái thứ nhất, nhân đại lễ mừng thọ Từ Dụ 80 tuổi, theo lệ, các quan trong kinh: Quan văn từ Ngũ phẩm, quan võ từ Tứ phẩm; các quan ngoài kinh: Quan văn từ Quản đạo, quan võ từ Chánh phó lãnh binh trở lên, mỗi viên được thưởng quần áo, lụa theo thứ bậc khác nhau”.

Ngoài ra, các quan viên văn, võ ở kinh thành đều được đến chúc mừng và được ban thưởng, các viên Đốc phủ, Bố chánh, Án sát, Chánh phó lệnh binh… phục vụ cần mẫn ở ngoài đều được thưởng tiền, bạc, lụa…⁽¹⁾

Đối với các quan trấn thủ ở các nơi, triều đình cũng chiếu theo phẩm hàm và mức cỗ yến mà tính ra cấp bằng tiền văn để thưởng, như quan viên binh lính ở các đồn lũy Thuận An, Tư Hiền, Trào Sơn, nếu người nào chưa được dự yến thì được cấp bò, lợn, gạo nếp để họ làm cỗ ăn uống một lần…⁽²⁾

Ngoài việc thưởng tiền, bạc, quần áo, lụa, ban yến… còn có hình thức ban thưởng bằng cách thăng cấp cho các quan. Đơn cử, vào lễ mừng thọ Hoàng thái hậu 60 tuổi, các quan ở ngoài trấn từ Tam phẩm trở lên và Tham hiệp ở các trấn, đạo, mỗi người được thăng một bậc. Bộ Lại làm danh sách đề đạt lên, chuẩn y cho giữ nguyên hàm, thưởng thêm một bậc.⁽³⁾

Đặc biệt, các bậc kỳ lão cũng được ban yến và vật phẩm. Châu bản Thiệu Trị, tờ 287, tập 37 có nội dung: “Phủ Thừa Thiên tâu: Năm Thiệu Trị 37 có lễ mừng thọ Hoàng thượng 40 tuổi. Bộ Lễ bàn xin phê chuẩn một số việc nên làm, trong đó có một khoản là: Nha thần tập hợp danh sách các bậc kỳ lão trong hạt tuổi từ 70 trở lên đề đạt lên đầy đủ để làm yến và ban phẩm vật. Nha thần đã sức cho 6 huyện trong hạt tuân lệnh thi hành. Theo như phúc trình danh sách các bậc kỳ lão thuộc hạt từ 70 đến 100 trở lên có 719 cụ".

Miễn thuế

Năm Minh Mạng thứ 7, nhân lễ mừng thượng thọ lục tuần Hoàng thái hậu, Hoàng thượng xuống chỉ dụ cho tất cả tuần ty trông coi các đầu nguồn, đầm, hồ, bến đò, đồn cửa ải… thực hiện miễn thu thuế trong một năm.⁽⁴⁾

Cho quan viên bị phạt được phục chức

Đây cũng là dịp các quan mắc tội, đang chịu giáng cấp, phạt lương được ban ơn phục chức. Chẳng hạn, vào năm Minh Mạng thứ 8, nhân đại lễ mừng thọ Hoàng thái hậu 60 tuổi, một số quan đã được ban ơn phục chức một cấp. Châu bản Minh Mệnh, tờ 143, tập 25, có đoạn: “Nay nhân dịp đại lễ mừng thọ Hoàng thái hậu 60 tuổi, ban ơn cho ngự y Thái y Viện Nguyễn Tăng Long, trước vì mắc tội bị giáng 4 cấp, nay nhân dịp đại lễ ban ơn cho phục chức 1 cấp, hưởng lương Chánh thất phẩm”.

Ngày 23 tháng 1 năm Minh Mạng thứ 10, nhân lễ mừng thọ vua Minh Mạng, vua gia ân điển truyền cho Bộ Lại, Bộ Binh xét các quan văn, võ nội ngoại từ năm Minh Mạng thứ 9 trở về trước, phàm những ai bị giáng cấp phạt lương thì tập hợp lại và chú rõ phạm tội gì, rồi tâu lên đợi vua xem xét gia ân để biểu thị việc ban ơn trạch đều khắp.⁽⁵⁾

Ân xá cho phạm nhân

Nhân mừng thọ vua Thiệu Trị 40 tuổi, nhiều phạm nhân đã được vua ban ơn cho giảm án hoặc phóng thích. Châu bản Thiệu Trị, tờ 45, tập 37 có đoạn: “Mừng thọ trẫm 40 tuổi, trẫm muốn thi ân cho đời nên đã truyền cho xem xét bản phiến số phạm nhân tại kinh thành đã thành án do Bộ Hình tập hợp kê khai đệ trình, bản phiến lục đó đã được châu điểm. Truyền cho bộ đó và quan phủ Thừa Thiên cho thả ngay. Hẹn đến ngày 15 đều đến sở nha điểm danh. Tên nào được dự vào chiếu ban ơn thì tuân lệnh giải quyết luôn. Tên nào không được dự vào thì tập hợp kê khai chờ chỉ xem xét giảm án”.

Các tỉnh dâng biểu tạ ơn

Nhân lễ mừng thọ, được vua ban bảo chiếu nên quan lại, bình dân đều vui mừng cảm động, đồng thời được ban thưởng nên làm biểu tạ ơn. Các biểu tạ ơn đó sau đều được giao cho nội các lưu giữ.⁽⁶⁾

Tạ lễ các vị thần

Quan niệm việc có được sức khỏe, sống thọ một phần là nhờ được các vị thần phù hộ nên vào dịp mừng thọ, vua chỉ dụ cho các quan đi tạ lễ các vị thần để cầu khấn thần che chở cho vua khỏe mạnh, ban phúc cho thứ dân, cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng thắng lợi, cho dân yên giặc hết để được an hưởng phúc thái bình…

Châu bản Minh Mạng, tờ 232, tập 77: “Ngôi thần là cơ trời làm điều thiện, ban sự hay. Năm nay gặp đúng tiết mừng thọ 50 tuổi của trẫm, phúc trạch thần dân đều phải được hưởng khắp. Nghĩ tới các vị thần thiêng ở các hạt từ kinh kỳ ra Bắc, như Thục An Dương Vương, thần núi Tản Viên… chùa Phật Tích ở Sơn Tây đều thuộc hạng linh thiêng. Nay cho cử bọn Thông chánh phó sứ sung làm công việc nội các là Lâm Duy Nghĩa… tới các nơi nói trên đưa trước các lễ phẩm hương lụa của nội phủ, tùy theo đường gần xa đi tới bằng đường trạm dịch, rồi cho các tỉnh viên sở tại chuẩn bị đầy đủ các lễ phẩm đồ mặn để vào làm lễ. Còn Quản thị vệ Vũ Văn Giải cũng theo lịch trình đi đường dịch trạm mang theo hương phẩm và cũng do các tỉnh ấy chuẩn bị đầy đủ lễ chay, tới làm lễ ở chùa Phật Tích. Những người được cử đi phải làm theo nghi thức và tận lòng cầu khấn thần che chở cho trẫm khỏe mạnh, ban phúc cho thứ dân, lại cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng thắng lợi, cho dân yên giặc hết để được an hưởng phúc thái bình”.

Việc cung tiến lễ vật

Theo lệ, các hoàng thân, công chúa đến bách quan trong ngoài kinh thành theo lệ có cung tiến lễ vật. Nhưng có những năm, vào thời điểm tình hình đất nước không thuận lợi, cần tiết kiệm thì việc cung tiến lễ vật cũng được miễn. Chẳng hạn, năm Thành Thái thứ 6, theo ý chỉ của Hoàng thái hậu thì lễ mừng thọ 40 tuổi của bà vào thời điểm mọi việc đều cần tiết kiệm, nên truyền cho miễn cung tiến lễ vật.

Chuẩn bị âm nhạc

“Sang năm vào dịp lễ mừng thọ trẫm, cho quan Bộ Lễ bàn chọn nhạc công đến ca múa… truyền cho các trấn Nghệ An, Thanh Hóa chọn ở các phủ miền biên cương, nơi nào có âm nhạc bản địa chọn lấy 5-9 người mang theo nhạc cụ, đến ngày lễ vào kinh cho đủ nhạc của bốn phương”.⁽⁷⁾

 Đoàn vũ công miền Nam trong lễ mừng thọ vua Khải Định. Ảnh tư liệu

Nghi lễ bắn pháo mừng

Theo Châu bản Minh Mạng, tập 41, tờ 5, nhân sắp đến dịp mừng thọ vua Minh Mạng 40 tuổi, Bộ Binh đã dâng tấu trình rằng: Năm nay gặp lễ lớn mừng thọ Hoàng thượng, tất cả điển lễ do Bộ Lễ bàn bạc chuẩn cho thi hành. Duy việc bắn pháo mừng chưa bàn tới, chúng thần bàn: "Ở kinh đô bắn pháo mừng nên bắn ở 5 nơi, mỗi nơi 9 phát, gồm 45 phát, đặt ở 5 vị trí tôn kính. Xin cho đến ngày đó, các đài ở Nam Chính, Nam Thắng, Chính Hưng, Nam Xương, Nam Hanh gồm 5 đài ở mặt trước kinh thành, chờ điện Thái Hòa làm lễ mừng xong thì tất cả các đài đều bắn 9 phát pháo. Còn đài Điện Hải thì sáng sớm hôm đó xếp đặt hương án chỉnh tề, viên trông coi đài vái 5 vái và đều bắn 7 phát pháo. Chúng thần cũng dự bàn, sau này đến lễ lớn mừng thọ Hoàng thượng 50 tuổi thì ở kinh đô bắn pháo mừng nên bắn ở 6 nơi, mỗi nơi 9 phát, tất cả là 54 phát. Vua Minh Mạng đã phê là được”.

Bắn súng đồng chúc mừng

Ngày 12 tháng 6 năm Minh Mạng thứ 21, tỉnh Hưng Yên trình việc: “Ngày 23 tháng 4 năm Minh Mạng 21, gặp tiết mừng thọ Hoàng thượng 50 tuổi. Theo lệ vâng đặt súng đồng quá sơn ở cửa trước Hành cung, bắn 9 phát đạn chúc mừng. Đồng thời ở phủ thành 2 phủ Khoái Châu, Tiên Hưng, mỗi nơi cho bắn 7 phát. Tất cả là 23 phát, chi hết 5,12kg thuốc súng”.⁽⁹⁾

Việc thắp đèn treo cờ trong 5 ngày lễ mừng thọ

Vào dịp mừng thọ hằng năm, ở cửa kinh thành, trước ngày mừng thọ ba ngày thì chăng đèn vào các đêm; trước ngày mừng thọ một ngày thì ban ngày treo cờ. Đến đúng ngày mừng thọ thì ngày treo cờ, đêm chăng đèn.

Vào năm Minh Mạng thứ 18, nhân lễ mừng thọ vua Minh Mạng 40 tuổi, nghi thức này được thực hiện: Ba ngày trước ngày lễ chính, ngày lễ chính và một ngày sau, gồm 5 ngày thì ban đêm, nhà của nhân dân trong ngoài kinh đều chăng đèn trước cửa. Còn các cửa ở kinh thành thì ngày treo cờ, đêm chăng đèn.⁽¹⁰⁾

Như vậy, dưới triều Nguyễn, các bậc vua chúa rất coi trọng việc tổ chức mừng thọ. Ngày nay, việc tổ chức mừng thọ các bậc cao niên vẫn được duy trì ở nhiều địa phương trong cả nước như là một nét đẹp truyền thống văn hóa của dân tộc ta.

HỒNG NHUNG

----------------------------

(1) Châu bản Tự Đức, tờ 152, tập 107

(2) Châu bản Tự Đức, tờ 206, tập 196

(3) Châu bản Minh Mạng, tờ 128, tập 25

(4) Châu bản Minh Mạng, tờ 245, tập 19

(5) Châu bản Minh Mạng, tờ 45, tập 29

(6) Châu bản Tự Đức, tờ 259, tập 328

(7) Châu bản Minh Mạng, tờ 255, tập 37

(8) Châu bản Minh Mạng, tờ 66, tập 59

(9) Châu bản Minh Mạng, tờ 179, tập 77

(10) Châu bản Minh Mạng, tờ 224, tập 41