Chuyện chơi tranh thật lắm công phu

Gallery - khe cửa hẹp hết thời

Thông thường, cách duy nhất để các họa sĩ đưa sản phẩm của mình tới người mua là qua cửa hàng bán tranh. Mặc dù nhiều cửa hàng lấy chữ “gallery” để đính kèm tên hiệu nhưng thực tế, họ chỉ trưng bày, nhận ký gửi tranh và bán lại cho người mua. Những nhà sưu tập tranh thật sự cho đến bây giờ vẫn giữ một thói quen là không công bố, giữ bí mật về giá tiền của bức tranh họ đang có. Tất nhiên, đó phải là những bức tranh có giá trị nghệ thuật và giá trị vật chất lớn. Điều đó tạo ra một môi trường thuận lợi để tranh giả phát triển. Và không ít người đã phải nhận “trái đắng” khi mua phải tranh giả với những cái giá ngất trời.

Ở một góc độ khác, nạn tranh giả, tranh nhái cũng được tiếp tay bởi chính những họa sĩ-người sáng tạo ra tác phẩm. Họ luôn có xu hướng giữ bí mật giá tranh của mình và khi đã bán được một bức tranh ưng ý rồi, họ lập tức vẽ lại với mong muốn bán được thêm lần nữa. Vậy nên nói tranh nghệ thuật là một sáng tạo độc bản là chưa chính xác ở Việt Nam, khi các họa sĩ sẵn sàng “nhái” tranh của chính mình để bán nhiều lần. Nhiều người từng đổ lỗi cho các xưởng họa, chép tranh khi không có sự đồng ý của tác giả, gây ra “bộ mặt xấu xí” cho thị trường tranh Việt Nam. Điều này theo tôi chỉ đúng một phần, bởi ai cũng biết rằng, chép tranh là một hoạt động nghề nghiệp, bất cứ một sinh viên mỹ thuật nào cũng từng chép tranh để rèn luyện tay nghề. Và nếu họ có bán những bức tranh chép đó thì cũng nên coi là họ bán một phần công sức của mình.

Tất cả những bức tranh chép, hay những bức tranh của các họa sĩ chưa nổi tiếng phần lớn đều được bán qua các gallery tư nhân. Đó là câu chuyện của 10 năm trước, khi mạng xã hội hay các trang web giới thiệu tranh nghệ thuật chưa phổ biến. Đến nay, nhiều chủ gallery thừa nhận làm ăn khó khăn, bởi phần lớn các họa sĩ đã tự giới thiệu tranh của mình trên mạng, mua bán tranh tại nhà, hoặc quán cà phê. Gallery không còn là con đường duy nhất giới thiệu tranh tới người mua! Bản thân tôi cũng có ít nhiều kinh nghiệm trong vấn đề mua bán tranh này. Có hai lý do, thứ nhất, trong đại gia đình tôi có đến 6 họa sĩ, có nhiều tranh bán. Thứ hai, với chút vốn liếng ngoại ngữ và lịch sử mỹ thuật tôi đã hơn một lần giới thiệu và giúp các họa sĩ bán tranh cho người nước ngoài. Tất cả các hoạt động mua bán đó đều diễn ra tại nhà riêng, hoặc ngay tại phòng trưng bày triển lãm. Người mua, người bán thỏa thuận giá cả, rồi tiền trao, tranh tháo. Nhanh chóng và thuận tiện, không một đồng thuế nào phải nộp, có chăng chỉ là một tờ giấy mua bán viết tay để thuận tiện cho người mua khi thông quan, tất nhiên là trong trường hợp bị hỏi tới...

Cần thêm công cụ pháp lý bảo vệ lợi ích người sưu tập

Chơi tranh ở khía cạnh nào đó khá giống với việc chơi đồ cổ. Nghĩa là càng cổ càng có giá. Tất nhiên, đó phải là những bức tranh có giá trị nghệ thuật nổi bật. Ở ta, có thể chia làm mấy thời kỳ: Thời kỳ đầu của Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương từ năm 1925 đến trước Cách mạng Tháng Tám; thời kỳ kháng chiến chống Pháp cho đến năm 1960 với đỉnh cao là Triển lãm tranh sơn mài tại các nước XHCN; thời kỳ kháng chiến chống Mỹ; và cuối cùng là thời hậu chiến. Khi đã phân biệt được các thời kỳ này thì ta sẽ có một hệ thống các tác giả tương ứng. Từ đó lại có những bức tranh có giá trị nghệ thuật nổi bật, tiêu biểu cho một dòng tranh mới. Đó là những tác phẩm vô giá, ví dụ như bức "Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ" (Nguyễn Sáng) là một ví dụ tiêu biểu cho dòng tranh sơn mài.

Bên cạnh đó, các họa sĩ thời kỳ hậu chiến cũng đã tìm tòi, phá cách, tìm ra được tiếng nói riêng, khẳng định được giá trị nghệ thuật của riêng mình. Những tác phẩm của họ cũng được các nhà sưu tầm săn lùng, tìm kiếm. Và một cách rất tự nhiên, các tác phẩm tranh chép (không được sự đồng ý của tác giả) cũng ra đời. Câu chuyện một họa sĩ bất chợt gặp ở đâu đó tác phẩm của mình được người ta chép và bán lại rất dễ gặp... Tuy nhiên mấy năm gần đây, việc đăng ký và bảo vệ bản quyền tác giả cũng được làm một cách quy củ. Đây là một công cụ pháp lý cho các họa sĩ sử dụng khi có tranh chấp, dù rằng hiệu quả chưa tương xứng với mong muốn. Nắm bắt được thực trạng này, cách đây ba năm, Tổ chức nghệ thuật độc lập RealArt ra đời từ sáng kiến của họa sĩ Trịnh Minh Tuấn, một họa sĩ thế hệ 8X. Mục tiêu của RealArt là đem nghệ thuật tới gần công chúng, tạo môi trường minh bạch, lành mạnh cho thị trường nghệ thuật Việt Nam. Phương pháp của họ là dùng uy tín bảo trợ các tác phẩm đăng ký tham gia hội chợ, hỗ trợ định giá tác phẩm, thẩm định tác phẩm với hội đồng nghệ thuật gồm nhiều họa sĩ có tên tuổi.

Họa sĩ Trịnh Minh Tiến cho biết, sau thành công của Hội chợ Domino Fair Art tổ chức đầu năm 2017 tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, đơn vị đã nhận được phản hồi rất tích cực từ phía công chúng và cả các họa sĩ cùng đại diện của nhiều gallery tư nhân. Điều đó được thể hiện bằng việc số lượng tranh bán, mua thông qua “sàn giao dịch” của RealArt nhiều hơn dự tính; lộ diện nhiều nhà sưu tầm, nhiều bức tranh quý từng được cất giữ. Đặc biệt trong Triển lãm “Mùa thu vàng” (tổ chức từ ngày 26-8 đến 3-9, tại Trung tâm thương mại Tràng Tiền Plaza) đã lộ diện nhà sưu tập một bộ tranh quý của họa sĩ Lưu Công Nhân. Tuy tên tuổi của người sở hữu bộ tranh này vẫn được giữ kín để bảo vệ quyền lợi cũng như tính riêng tư, nhưng tin này đã gây sửng sốt cho nhiều người quan tâm tới nghệ thuật.

Nhận định về việc bảo vệ quyền lợi cho các nhà sưu tầm nghệ thuật trước nạn tranh giả, tranh nhái, họa sĩ Trịnh Minh Tiến cho biết: “Tôi mong muốn các cơ quan chức năng, các nhà lập pháp nghiên cứu xây dựng, hoàn thiện các văn bản pháp luật. Đơn cử như Luật Đấu giá tài sản (vừa có hiệu lực từ đầu tháng 7-?) quy định về tài sản nghệ thuật còn chung chung. Nếu có khung pháp lý hoàn thiện, tôi tin rằng việc bảo vệ quyền lợi của hoạt động mua, bán nghệ thuật không khó”.

Bài và ảnh: NGUYÊN PHONG