Con đường gian truân

Thành mà chưa thành

Ngày 20-5-2017, Công ty Cổ phần Đầu tư và phát triển Phim truyện Việt Nam (tiền thân là Hãng Phim truyện Việt Nam-VFS) tiến hành đại hội cổ đông lần thứ nhất. Nếu nhìn thuần túy ở góc độ kinh tế, đây là dấu mốc đánh dấu sự thành công thực sự của công cuộc CPH các đơn vị nghệ thuật công lập. Hãng Phim truyện Việt Nam là đơn vị nghệ thuật công lập duy nhất, tính đến nay, tìm được nhà đầu tư chiến lược-Tổng công ty Vận tải thủy (Vivaso). Công ty có vẻ chả liên quan gì tới hoạt động nghệ thuật đã chi 32,5 tỷ đồng, mua tới 65% cổ phần của hãng với cam kết sẽ bảo đảm duy trì 90% doanh thu đến từ sản xuất, kinh doanh điện ảnh. Tuy nhiên, hiện thực đôi khi khác rất nhiều so với hình thức.

Trước khi Vivaso trở thành cổ đông chiến lược và nắm quyền điều hành, tháng 4-2016, VFS đã tiến hành chào bán cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO). Số lượng cổ phần dự kiến chào bán là 525.000 (tương đương 10,5% vốn điều lệ). Kết quả, VFS chỉ bán được 115.000 cổ phần với giá bình quân 10.200 đồng/cổ phiếu, thu về gần 1,2 tỷ đồng.

Việc IPO thất bại của VFS là điều tất yếu bởi tình trạng tài chính quá bi đát của đơn vị này. Hơn 60 năm hoạt động, VFS có tới hơn 20 năm thua lỗ. Đặc biệt, những năm gần đây, VFS gần như chỉ sống cầm chừng dựa vào nguồn phim đặt hàng của Nhà nước với mức lương thấp nhất là… 540.000 đồng/tháng. Các nghệ sĩ của hãng đều phải bươn chải tìm việc bên ngoài để duy trì cuộc sống. Cơ sở vật chất làm phim xuống cấp mà không có tiền đầu tư…

Các diễn viên trong phim "Chung một dòng sông" - bộ phim đánh dấu sự ra đời của Hãng phim truyện Việt Nam

Tuy nhiên, nếu tính toán sâu xa hơn, VFS lại có một thế mạnh mà không nhiều đơn vị nghệ thuật công lập có được. Đó là việc hãng đang quản lý một số lô “đất vàng”. Cụ thể, trụ sở VFS tại số 4 Thụy Khuê (Tây Hồ, Hà Nội) có diện tích sử dụng lên tới gần 5.500m2. Ngoài ra, hãng còn quản lý 905m2 đất trên phố Hoàng Hoa Thám (quận Ba Đình) làm khu chứa đạo cụ, đoàn xe và khu đất rộng 6.382m2 tại Đông Anh (Hà Nội); hơn 1.200m2 tại khu đất số 6, Thái Văn Lung (Bến Nghé, TP Hồ Chí Minh) làm trường quay phim. Dù chỉ là đất thuê của Nhà nước nhưng nếu được khai thác hiệu quả, những lô đất này có thể trở thành “con gà đẻ trứng vàng”. Vì thế, VFS đã nhận được sự “quan tâm” của Vivaso.

Vivaso đã mua tới 65% cổ phần của VFS với rất nhiều cam kết, trong đó có điều khoản bảo đảm việc làm, tôn trọng nghề nghiệp và mức lương 4.800.000 đồng/tháng trong năm 2017 theo quy định của Nhà nước với 85 thành viên còn lại của hãng. Ban đầu, đây có thể là tin rất đáng mừng đối với các nghệ sĩ của VFS. Bởi lẽ, trong bối cảnh hoạt động của VFS đã quá trì trệ, việc CPH được mong đợi sẽ là một bước ngoặt đưa hãng bước sang một cơ cấu quản lý khoa học hơn, một tiềm năng tài chính ổn định hơn. Bản thân các nghệ sĩ của VFS cũng đều khẳng định, CPH là tiến trình tất yếu.

Thế nhưng, sau khi nắm quyền điều hành Công ty Cổ phần Đầu tư và Phát triển Phim truyện Việt Nam, Vivaso lại có những bước cơ cấu bị coi là phản nghệ thuật. Cụ thể, phòng biên kịch, đạo diễn, quay phim, thiết kế mỹ thuật của công ty được gộp lại thành một với tên gọi là “Phòng nghệ thuật”. Dãy nhà trước đây của 4 phòng được cho thuê để kinh doanh. Kho đạo cụ, phục trang bị chuyển đến các kho của Vivaso. Một phòng dựng và phòng thu thanh đã bị tháo dỡ, di chuyển. Toàn bộ kịch bản quý giá của các biên kịch gạo cội từ khi VFS được thành lập đều bị đem đi gửi ở Viện Phim Việt Nam. Và quan trọng hơn, công việc cũng như thu nhập của các nghệ sĩ Công ty cổ phần Đầu tư và phát triển Phim truyện Việt Nam cơ bản không có gì thay đổi so với trước khi CPH.

Sau khi có đơn kêu cứu của các nghệ sĩ Công ty Cổ phần Đầu tư và phát triển Phim truyện Việt Nam, ngày 21-9-2017, tại Văn phòng Chính phủ, Phó thủ tướng Vũ Đức Đam đã chủ trì buổi làm việc với đại diện Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Hội Điện ảnh Việt Nam, Vivaso và đại diện của Công ty Cổ phần Đầu tư và phát triển Phim truyện Việt Nam về việc CPH VFS. Với nhiều vấn đề còn tồn tại trong quá trình CPH VFS, Phó thủ tướng Vũ Đức Đam đã có chỉ đạo thanh tra và định giá lại VFS.

Như vậy, việc CPH VFS tưởng chừng đã thành công khi tìm được nhà đầu tư chiến lược có khả năng tài chính, nay phải được định giá lại, tức là bắt đầu lại quá trình CPH.

Con đường gian truân

Nếu VFS không quản lý những lô đất “vàng”, liệu hãng có được các nhà đầu tư chiến lược quan tâm? Không khó để trả lời câu hỏi ấy!

Nhà đầu tư chiến lược phần lớn là những người tìm kiếm lợi ích kinh tế từ hoạt động đầu tư. Trong khi đó, hoạt động sản xuất, kinh doanh của VFS trong nhiều năm qua không có gì nổi trội, thậm chí còn thua lỗ triền miên. Vì thế, nếu không có những “lợi thế” khác, việc IPO đối với VFS là vô cùng khó khăn. Đây cũng là tình trạng chung đã và đang diễn ra đối với các hãng phim được CPH. Hãng phim Giải Phóng sau khi IPO ế ẩm, Nhà nước vẫn phải nắm giữ tới 99,7% cổ phần. Hãng Phim truyện I được CPH từ năm 2010 nhưng đến nay vẫn phải sống dựa vào nguồn phim đặt hàng của Nhà nước. Hãng Phim hoạt hình Việt Nam đang lận đận trên con đường tìm kiếm cổ đông chiến lược.

Đến tận hiện tại, phần lớn các đơn vị nghệ thuật công lập, đặc biệt là các hãng phim, gần như vẫn được bao cấp và sản xuất phim theo đề tài định sẵn. Vì thế, tất yếu trong tư duy của nhiều nghệ sĩ xuất hiện sự ỷ lại, trông chờ “đặt hàng” từ trên rót xuống. Kết cục, khi thực sự bước vào cơ chế thị trường, hoạt động sản xuất, kinh doanh, đời sống của nghệ sĩ, cán bộ, nhân viên các hãng phim đều chao đảo.

Tiếp tục để các hãng phim nói riêng, các đơn vị nghệ thuật công lập nói chung “sống” bằng “bầu sữa” bao cấp là điều đi ngược với chủ trương chung về CPH các doanh nghiệp Nhà nước. Hơn nữa, nếu tiếp tục bao cấp, các hãng phim sẽ vẫn tiếp tục thoi thóp. Vì thế, không thể không CPH các hãng phim và tiến đến các đơn vị nghệ thuật công lập Nhà nước không cần nắm quyền chi phối. Vấn đề là CPH như thế nào để vực dậy các đơn vị nghệ thuật công lập, để không xảy ra tình trạng thất thoát tài sản của Nhà nước.

Việc CPH VFS được ví von như ép buộc hôn nhân không “môn đăng hộ đối” bởi sự khác biệt về nền tảng cũng như “phông” tư duy. Người không am hiểu và trân trọng các giá trị nghệ thuật lại đổ tiền “mua” một hãng phim. Đây là một điển hình của “lỗ hổng” trong quá trình CPH doanh nghiệp Nhà nước. Chiêu thức thường xảy ra và được phanh phui trong các vụ CPH tai tiếng là định giá thấp giá trị còn lại của tài sản, đặc biệt là giá trị quyền sử dụng đất. Từ lâu, các chuyên gia kinh tế đã cảnh báo về nguy cơ các nhóm lợi ích cấu kết dìm giá trị tài sản Nhà nước xuống thật thấp để mua cổ phần với giá siêu rẻ, trong khi nếu mua ở ngoài thị trường thì phải mua với giá cao hơn rất nhiều. Điều này gây thiệt hại trước hết cho ngân sách, khi tài sản Nhà nước được bán thấp hơn giá trị thực. Nhưng quan trọng hơn, ở những lĩnh vực đặc thù như văn hóa, nghệ thuật, điều này còn ảnh hưởng không nhỏ đến hướng phát triển, giá trị thương hiệu, giá trị truyền thống của doanh nghiệp.

Trong nền kinh tế thị trường, nhà sản xuất chỉ làm ra các sản phẩm mà người tiêu dùng cần, nghĩa là xã hội đặt hàng. Đối với các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nghệ thuật, còn có thêm một yêu cầu, đó là việc định hướng thẩm mỹ cho công chúng. Cụ thể, với điện ảnh, các doanh nghiệp cần dung hòa giữa hai yếu tố thương mại và nghệ thuật, để vừa bảo đảm khả năng tồn tại, phát triển, vừa nâng cao chất lượng nền điện ảnh nước nhà. Để có thể làm được việc ấy, trong quá trình CPH các hãng phim Nhà nước nói riêng, các đơn vị nghệ thuật công lập nói chung, điều kiện tiên quyết là lựa chọn được những nhà đầu tư chiến lược có tâm, có tầm, dám vượt qua khó khăn trước mắt để hướng tới cái lợi lâu dài cả về kinh tế lẫn nghệ thuật.

HẢI ĐĂNG