Nỗi niềm thổ cẩm Glar

 “Tiếp lửa cho nghề dệt thổ cẩm” - hành trình còn dang dở

Chị Mlơnh, con gái của nghệ nhân Mlôp, Chủ nhiệm Hợp tác xã Nông nghiệp và Dệt thổ cẩm Glar, người giữ lửa cho nghề dệt truyền thống hàng chục năm qua đón chúng tôi bằng ly trà đá có vị rất lạ trong một căn nhà khá khang trang, được xây dựng theo lối kiến trúc của người Kinh, bao quanh là vườn tược xanh mát. Trong tư thế địu con, chị cười thực thà, kiểu cười thường thấy ở những người phụ nữ dân tộc thiểu số. Chị bảo: “Hồi trước có nhiều nhà báo đến, nay thì ít rồi. Túi, áo cũng không bán được nhiều nữa”. Nhìn những khung cửi dệt tay nằm im ắng ở góc nhà, tôi đã mường tượng ra đôi điều về những trăn trở không thành lời của chị.

Đã từ lâu, cái tên Glar không chỉ dừng lại ở một đơn vị hành chính cấp xã mà vươn lên trở thành thương hiệu nổi tiếng về các mặt hàng thổ cẩm truyền thống, đây cũng chính là nơi duy trì được hoạt động của làng nghề một cách ổn định trong những năm qua, góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Ba Na nói riêng và đồng bào các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên nói chung. Gần đây, mặc dù chính quyền địa phương kết hợp với các sở, ban, ngành đã có nhiều nỗ lực trong việc bảo tồn và phát huy nghề dệt thổ cẩm truyền thống ở Glar và các làng nghề khác trên địa bàn tỉnh Gia Lai, nhưng dưới tác động của cơ chế thị trường, hành trình tiếp lửa cho nghề vẫn chưa mấy khởi sắc. Chị Mlơnh kể với chúng tôi rằng, Trung tâm khuyến công phối hợp với Hợp tác xã Nông nghiệp và Dệt thổ cẩm Glar và Trường Dạy nghề Gia Lai thường xuyên tổ chức các lớp dạy thực hành, nâng cao tay nghề cho bà con, đặc biệt là chị em trên địa bàn trong và ngoài xã; hỗ trợ kinh phí xây dựng cơ sở vật chất, cải tiến kỹ thuật và mở nhà trưng bày sản phẩm… Nhưng nhìn sâu vào ánh mắt của chị, tôi biết chừng ấy là chưa đủ để đánh thức “giấc ngủ đông” của cả một làng nghề thổ cẩm vốn đã có truyền thống lâu đời.

Tôi đã kịp chọn cho mình một chiếc túi xách nhỏ (vải được dệt bằng tay rất mịn màng, phối màu bắt mắt) để làm kỷ niệm và gửi chị hai trăm ngàn đồng, đó cũng là giá thành mà gia đình chị bỏ cho các đầu mối trong và ngoài tỉnh. Một trong những nguyên nhân khiến cho giá thành của các mặt hàng thổ cẩm hiện nay tăng cao là việc sử dụng nguyên liệu chỉ (dệt) mua từ bên ngoài. Ngày trước, khi nghề dệt thổ cẩm còn mang tính tự phát theo mô hình kinh tế hộ gia đình thì nguyên liệu chủ yếu là sợi bông, sợi lanh được thu hái ở rừng, giúp giảm đáng kể chi phí sản xuất cho từng mặt hàng.

Nguồn nguyên liệu xa, thời gian dệt kéo dài… đẩy giá thành lên cao trong khi việc đa dạng hóa mẫu mã, nâng cao chất lượng sản phẩm vẫn chưa được thực hiện đồng bộ khiến cho kênh tiêu thụ các mặt hàng thổ cẩm truyền thống trên thị trường gặp nhiều khó khăn. Khi tôi gợi chuyện về đầu ra của hàng loạt sản phẩm, gương mặt chị Mlơnh thoáng buồn: “Bây giờ khó khăn lắm, ngoài một số nơi bán lưu niệm ở phố thường hay trực tiếp đặt hàng thì mình không biết phải bán cho ai nữa, khách du lịch thì khó tiếp cận mà chỉ qua tiêu thụ trung gian thôi. Thế thì được lợi thấp lắm. Ngay cả trong làng, đàn bà, con gái cũng không thường xuyên mặc đồ truyền thống nữa”. Nghe đến đây, tôi mới vỡ lẽ rằng, một trong những hạn chế của đồng bào là sự thụ động trong khâu quảng bá sản phẩm, chưa kết nối được với quảng bá du lịch trong khi hàng giả, hàng nhái đang áp đảo trên thị trường...

Điểm sáng trong gam màu tối

Chia tay điểm dệt của chị Mlơnh, chúng tôi tìm đến nhà nghệ nhân Mlôp, người giữ lửa cho nghề dệt thổ cẩm truyền thống ở Glar mấy mươi năm qua. Khi nghệ nhân Mlôp còn đang bận dạy nghề cho bà con ở làng Cô, xã Trang, huyện Đăk Đoa, tỉnh Gia Lai chưa kịp về thì tôi được tiếp chuyện với em Hngai, 25 tuổi, trú tại thôn 2, làng Dôr 2, xã Glar, là học trò theo nghiệp dệt thổ cẩm của cô Mlôp đã hơn 10 năm. Tôi khá ấn tượng với Hngai, một cô gái người Ba Na trẻ trung. Bên khung cửi, em tự tin khoác trên mình bộ trang phục được dệt bằng vải thổ cẩm truyền thống do chính tay em làm ra, đôi bàn tay khéo léo của em hấp dẫn chúng tôi từng khâu: Quay sợi chỉ, phối màu, thêu hoa… Và trong suốt những phút giây ấy, nụ cười của em bao giờ cũng thường trực trên môi. Em tâm sự: “Các bạn ở đây dần dần bỏ nghề, ra phố đi làm có tiền nhiều hơn. Nhưng em thích nghề dệt lắm, không bỏ đâu. Mai này lấy chồng, chỉ sợ chồng không cho làm nữa chứ em thì muốn theo mãi, để còn dạy cho con cháu biết đến nghề dệt thổ cẩm của làng mình”. Đây là câu nói khiến cho chuyến đi của tôi trở nên ý nghĩa hơn. Trong gam màu tối của làng nghề thổ cẩm Glar thì Hngai là một điểm sáng hiếm hoi với niềm đam mê và khát vọng giữ gìn, phát huy bản sắc, truyền thống dệt thổ cẩm của người Ba Na.

Trò chuyện với chúng tôi về việc đào tạo, bồi dưỡng thế hệ trẻ của địa phương, nghệ nhân Mlôp cho biết: “Chính quyền cùng với Hợp tác xã Nông nghiệp và Dệt thổ cẩm Glar đang nỗ lực đào tạo, bồi dưỡng, ươm mầm cho thế hệ trẻ thông qua các hình thức: Tổ chức các lớp học, tập huấn, nghệ nhân kèm cặp các bạn trẻ...". Cũng theo nghệ nhân Mlôp, phải mất cả chục năm mới có được một học trò giỏi nghề, say mê nghề. Đó cũng chính là hạt nhân trên hành trình tiếp lửa cho nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào Ba Na. Có lẽ, trong vô vàn những nỗ lực bảo tồn làng nghề truyền thống thì việc đào tạo nguồn nhân lực trẻ “vững tay nghề, vững đam mê” là yếu tố quyết định đến sự sống còn. Vì chỉ có đam mê mới trở thành động lực khiến lớp trẻ dày công tìm hiểu, nghiên cứu, sáng tạo ra những mẫu mã, hoa văn mới mẻ trên con đường đa dạng hóa sản phẩm, đáp ứng nhanh nhất thị hiếu của khách hàng trong và ngoài nước.

Chiều muộn, chúng tôi đành dừng lại câu chuyện dông dài của mình ở Glar trong sự nuối tiếc. Hngai lựa chiếc khăn xinh nhất, quấn vào cổ tôi và tôi đáp lại em bằng nụ cười như lúa mới được mùa, không quên chúc em luôn giữ được niềm đam mê với nghề, đem đến cho cuộc đời những sản phẩm văn hóa thật đẹp, thật ý nghĩa. Tạm biệt Glar với những con đường ánh cỏ hồng, với đàn bò nhởn nhơ và những em bé Ba Na da đen nhẻm, chiếc ba lô của tôi mang theo chút quà của làng. Chúng tôi ra về, còn niềm tin ở lại. Niềm tin về một tương lai tươi sáng của Glar, làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào Ba Na ở thời: “Gái biết làm vải, trai biết đan chài” trên mảnh đất Tây Nguyên đầy nắng gió.

Bài và ảnh: LỮ HỒNG