Việc xây dựng xuất bản trở thành ngành kinh tế-kỹ thuật toàn diện chính là phát triển ngành công nghiệp xuất bản tiên tiến, hiện đại, tạo ra những xuất bản phẩm chất lượng, nhằm phục vụ cho sự nghiệp xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Xuất bản Việt Nam - những tín hiệu khởi sắc

Chỉ thị số 42-CT/TW ngày 25-8-2004 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về nâng cao chất lượng toàn diện của hoạt động xuất bản xác định: “Sự nghiệp xuất bản là một lĩnh vực hoạt động tư tưởng sắc bén của Đảng, Nhà nước và nhân dân, là một bộ phận quan trọng của nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Sau hơn 10 năm thực hiện Chỉ thị 42, hoạt động xuất bản được khẳng định là đã có nhiều chuyển biến tích cực, giữ được định hướng chính trị, thích ứng được với cơ chế thị trường, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của nhân dân... 

Trung bình mỗi năm, toàn ngành xuất bản được khoảng 30.000 cuốn với hơn 300 triệu bản in. Tốc độ tăng trưởng bình quân hàng năm từ 15-20% về số bản sách, 8-10% về số đầu sách, 10-15% về trang in. Ngành xuất bản Việt Nam đang dần khẳng định vị thế của mình trong khu vực châu Á, hiện là thành viên của Hiệp hội Xuất bản ASEAN, Hiệp hội Xuất bản châu Á-Thái Bình Dương và tổ chức ISBN (mã số tiêu chuẩn quốc tế cho sách).

leftcenterrightdel
Thị trường xuất bản phẩm hiện nay khá phong phú. 

Những năm qua, chúng ta đã chứng kiến sự thay đổi, không ngừng sáng tạo, phát triển, khẳng định mình trong lĩnh vực xuất bản các công ty sách tư nhân ở Việt Nam. Nếu như Công ty Cổ phần Sách Alpha có thế mạnh là khai thác dòng sách kinh tế phát triển, quản trị và những bài học từ các nhà lãnh đạo xuất sắc trên thế giới thì Công ty Cổ phần Văn hóa và Truyền thông Nhã Nam không chỉ chú trọng đến dòng sách văn học mà còn ngày càng mở rộng lĩnh vực khai thác và các hoạt động “đằng sau trang sách” như tổ chức đấu giá sách quý hiếm. Công ty TNHH Văn hóa Đông Tây trong mấy năm gần đây có sáng kiến xây dựng mô hình “không gian đọc” thú vị cho những người ham đọc sách, hay Công ty Văn hóa Sáng tạo Trí Việt có sáng kiến tặng sách cho các trại giam… Tất cả đã tạo nên những dấu ấn nhất định trong thị trường sách ở nước ta.

Không chỉ có các nhà sách mà nhiều nhà xuất bản cũng đã khẳng định được vị trí của mình với bạn đọc. Có thể kể đến Nhà xuất bản Trẻ (Công ty TNHH một thành viên Nhà xuất bản Trẻ), là một trong những đơn vị sớm nhất ký và tuân thủ Công ước Berne về bảo hộ các tác phẩm văn học và nghệ thuật. Với định hướng: “Dù làm ít hay nhiều sách trong 1 năm, tiêu chí hàng đầu mà Nhà xuất bản Trẻ luôn nêu cao là chất lượng, chất lượng và chất lượng, cho dù là sách do mình tự làm, hay là sách liên doanh, liên kết”, Nhà xuất bản Trẻ đã ghi dấu trong lòng bạn đọc với lĩnh vực sách thường thức đời sống, kiến thức phổ thông hay những tác phẩm của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Ngọc Tư… Cuối năm 2012, Nhà xuất bản Trẻ bắt đầu phân phối phiên bản sách điện tử của các ấn phẩm đã xuất bản thông qua đơn vị thành viên nhằm bắt kịp xu hướng phát triển của thị trường sách Việt Nam. Nhà xuất bản Kim Đồng là đơn vị chuyên sản xuất và phát hành sách, văn hóa phẩm dành cho trẻ em lớn nhất tại Việt Nam. Không chỉ liên kết với các đơn vị, tổ chức trong nước, Nhà xuất bản Kim Đồng còn liên kết với hơn 70 nhà xuất bản trên thế giới nhằm giao lưu và giới thiệu tinh hoa văn hóa Việt Nam tới quốc tế.

Đội ngũ biên tập viên sách đã có những bước tiến mới về chất, thể hiện sự chuyên nghiệp trong lĩnh vực xuất bản. Cụ thể, Luật Xuất bản năm 2012 nêu rõ, tiêu chuẩn của một biên tập viên nhà xuất bản phải: “Có trình độ đại học trở lên; Hoàn thành khóa bồi dưỡng kiến thức pháp luật xuất bản, nghiệp vụ biên tập theo quy định của Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông; Có chứng chỉ hành nghề biên tập do Bộ Thông tin và Truyền thông cấp”. Không chỉ vậy, biên tập viên sẽ bị thu hồi chứng chỉ hành nghề biên tập nếu “có xuất bản phẩm do mình biên tập bị cấm lưu hành, thu hồi, tịch thu, tiêu hủy; Biên tập viên trong 1 năm có 2 xuất bản phẩm hoặc trong 2 năm liên tục có xuất bản phẩm do mình biên tập sai phạm về nội dung mà bị buộc phải sửa chữa mới được phát hành”.

Hướng đến ngành xuất bản chuyên nghiệp

Theo thống kê mới nhất, hiện tại nước ta có 59 nhà xuất bản, trong đó có 49 nhà xuất bản thuộc các cơ quan Trung ương và 10 nhà xuất bản địa phương, hoạt động theo 2 loại hình: Đơn vị công lập và doanh nghiệp kinh doanh có điều kiện do Nhà nước là chủ sở hữu. Theo ông Chu Văn Hòa, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành, vài năm trước đây, cả nước chỉ có khoảng 10 nhà xuất bản hoạt động vững vàng, còn lại hầu hết là khó khăn. Nhưng đến nay, số nhà xuất bản vững vàng đã tăng lên, đa số các nhà xuất bản hoạt động ổn định và số nhà xuất bản gặp khó khăn gay gắt còn ít. Tuy nhiên, thực tế hiện nay, nhắc đến những nhà xuất bản uy tín trong cả nước mà độc giả có thể yên tâm khi nhìn tên cũng chỉ đếm được trên đầu ngón tay, như: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia-Sự thật, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, Nhà xuất bản Trẻ, Nhà xuất bản Phụ nữ… 

Chỉ trong năm 2016, Cục Xuất bản, In và Phát hành đã xử lý 179 xuất bản phẩm vi phạm, trong đó, chủ yếu là vi phạm về nội dung. Bên cạnh đó, vẫn còn tồn tại những trường hợp khiếu nại, phản ánh trong lĩnh vực quyền tác giả và quyền liên quan trong hoạt động xuất bản, những ý kiến trái chiều, phê bình nội dung xuất bản phẩm. Nguyên nhân được Cục đánh giá là do một số nhà xuất bản buông lỏng quản lý, thực hiện không đúng quy trình biên tập dẫn đến sai phạm về nội dung; sự buông lỏng trách nhiệm của một số nhà xuất bản với đối tác liên kết trong hoạt động liên kết. Thực tế này khiến chúng ta đặt ra câu hỏi: Phải chăng để có được những xuất bản phẩm thật sự chất lượng thì trước tiên các nhà xuất bản cần nâng cao chất lượng, chuyên nghiệp hơn trong hoạt động xuất bản. 

Nói về việc làm sao để có những cuốn sách chất lượng, nhiều người cho rằng: Muốn có sách chất lượng thì trước hết cần có tác giả chất lượng. Có thể nói, đội ngũ sáng tác, nghiên cứu ở Việt Nam hiện nay khá dồi dào, phong phú ở các lĩnh vực từ văn học nghệ thuật đến khoa học-kỹ thuật. Bằng chứng ở những thành tựu trong các lĩnh vực trong thời gian qua. Nhưng, một thời gian dài, độc giả phàn nàn về chuyện một số cuốn thơ, tiểu thuyết ngôn tình có nội dung nhạt nhẽo, vô bổ của một số tác giả “tự in”…  

Khi doanh nghiệp tư nhân không được phép trực tiếp thành lập nhà xuất bản thì việc in sách liên kết giữa các nhà xuất bản và các công ty sách tư nhân ngày càng phát triển là một tất yếu. Thực chất, đây là một hình thức hoạt động tốt, tạo cơ hội để xã hội hóa, tạo sự đa dạng cho ngành xuất bản. Trên thực tế, các công ty sách sẽ quyết định nội dung, hình thức của cuốn sách, nhà xuất bản-trên danh nghĩa-sẽ biên tập, duyệt và cấp phép in. Với các nhà xuất bản uy tín, đủ tiềm lực, họ sẽ sẵn sàng từ chối liên kết khi bản thảo kém chất lượng, có lỗi. Nhưng không phải nhà xuất bản nào cũng làm được điều đó. Và nếu các nhà xuất bản không làm việc một cách chuyên nghiệp, trách nhiệm, rút ngắn quy trình nghiêm ngặt trong hoạt động xuất bản thì hình thức liên kết này sẽ có thể cho ra những xuất bản phẩm kém chất lượng, sai phạm. Bởi vậy, đây có thể được coi là thách thức nhưng cũng là cơ hội cho các nhà xuất bản nói riêng, ngành xuất bản nói chung khi sự cạnh tranh sẽ không có chỗ cho sự cẩu thả, chộp giật.

Thực tế, thời gian qua đã có nhiều cuốn sách bị thu hồi. Theo độc giả Ngô Bích Đào ở Cầu Giấy-Hà Nội: “Hiện nay, bạn đọc ngày càng thông minh và có phần khó tính hơn nên những xuất bản phẩm kém chất lượng ắt sẽ bị phê phán, đào thải. Những nhà xuất bản hoạt động theo kiểu “mì ăn liền”, vì lợi ích kinh tế thuần túy mà thiếu trách nhiệm với bạn đọc, với chính mình sẽ khó có chỗ đứng vững vàng”.

Với tình hình thực tế và con số thống kê số vi phạm của ngành xuất bản hằng năm (dù có chiều hướng giảm dần) thì để có được một nền công nghiệp sách với những cuốn sách chất lượng, chúng ta cần một quy trình sản xuất thật sự nghiêm túc, chuyên nghiệp trong từng công đoạn. 

Gỡ vướng về cơ chế?

Cơ chế chính sách với ngành xuất bản hiện nay đang còn không ít vướng mắc để xuất bản thực sự trở thành ngành công nghiệp tiên tiến. Theo quy định tại Luật Xuất bản và Quyết định số 37/2014/QĐ-TTg ngày 18-6-2014 của Thủ tướng Chính phủ về ban hành tiêu chí, danh mục phân loại doanh nghiệp nhà nước, nhà xuất bản là đối tượng thuộc sở hữu 100% của Nhà nước, được tổ chức hoạt động theo loại hình đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp kinh doanh có điều kiện do Nhà nước là chủ sở hữu. Doanh nghiệp tư nhân, tuy là thành phần năng động của nền kinh tế nhưng không được phép trực tiếp tham gia xuất bản mà chỉ có thể liên kết với các nhà xuất bản. 

Cũng theo Luật Xuất bản và Nghị định số 195/2013/NĐ-CP ngày 21-11-2013 của Chính phủ, một trong những điều kiện hoạt động của nhà xuất bản là: Cơ quan chủ quản và nhà xuất bản phải "có ít nhất 05 (năm) tỷ đồng để bảo đảm hoạt động xuất bản". Cho đến nay, vẫn chưa có cách hiểu thống nhất trong việc xác định nguồn vốn trên được huy động từ đâu và cấp như thế nào. Do đó, vẫn có cơ quan chủ quản chưa vận dụng được kinh phí cho nhà xuất bản. Hiện tại, cả nước vẫn còn 19 nhà xuất bản chưa thực hiện được việc cấp đổi giấy phép thành lập nhà xuất bản do chưa đủ nguồn kinh phí để bảo đảm hoạt động theo quy định. 

Mới đây, UBND tỉnh Cà Mau vừa ký Quyết định số 608/QĐ-UBND về việc giải thể Nhà xuất bản Phương Đông, do từ năm 2014 đến nay, Nhà xuất bản Phương Đông hoạt động kém hiệu quả, thua lỗ và ngân sách Nhà nước phải hỗ trợ kinh phí để chi lương và các khoản có tính chất lương cho người lao động. Mặc dù, theo ông Chu Văn Hòa, thì: “Tuy nằm ở khu vực đời sống kinh tế còn nhiều khó khăn nhưng Nhà xuất bản Phương Đông luôn làm tốt nhiệm vụ chính trị.” 

Luật Xuất bản năm 2012 xác định: “Hoạt động xuất bản thuộc lĩnh vực văn hóa, tư tưởng”. Tuy nhiên, mâu thuẫn giữa nhiệm vụ chính trị và nhiệm kinh doanh vẫn là một vấn đề vướng mắc của ngành xuất bản được chỉ ra tại Hội nghị Tổng kết 10 năm thực hiện Chỉ thị 42 của Ban Bí thư. Mâu thuẫn này dẫn đến hiện tượng thương mại hóa, chạy theo lợi nhận kinh tế thuần túy của một số nhà xuất bản. Nguyên nhân của những tồn tại trên được Cục Xuất bản, In và Phát hành đánh giá là do cơ quan chủ quản không thực hiện đúng vai trò, trách nhiệm với nhà xuất bản, thiếu quan tâm chỉ đạo, định hướng đối với hoạt động của nhà xuất bản trực thuộc. Khi các nhà xuất bản gặp khó khăn về kinh phí, cơ sở vật chất mà không kịp thời tháo gỡ, hệ quả là nhiều nhà xuất bản phải phụ thuộc vào đối tác liên kết, thiếu nguồn nhân lực chất lượng, quy trình biên tập và xuất bản bị buông lỏng, dẫn đến cho ra những xuất bản phẩm sai phạm, kém chất lượng. Xa hơn, giải thể nhà xuất bản là điều khó tránh!

Bài và ảnh: THU HÒA