Thời điểm ra đời của “Sách trắng” về tương lai EU được “tính toán” khá kỹ lưỡng. Đó là thời điểm trước các cuộc bầu cử ở một số nước thành viên mà kết quả có thể làm thay đổi cơ bản định hướng của EU. Vì thế, “Sách trắng” có thể tác động trực tiếp đến những cuộc bầu cử, đặc biệt là các cuộc bầu cử quốc hội ở Hà Lan, Đức và bầu tổng thống ở Pháp. Từ đó, EC hướng vào mục tiêu chính là ngăn chặn trào lưu ly khai và sự trỗi dậy của những lực lượng dân tộc chủ nghĩa, cánh hữu cực đoan muốn EU bị tan rã.
5 kịch bản của “Sách trắng” tương đương với các mức hội nhập khác nhau, đều có một điểm chung là “chấp nhận” một châu Âu phát triển với nhiều tốc độ khác nhau. Đây cũng chính là sự nhìn nhận thẳng thắn vào điểm yếu bấy lâu nay của EU. Trong một cỗ máy, mỗi chi tiết hoạt động với một tốc độ khác nhau sẽ khiến cho cỗ máy ấy khó lòng ổn định. Điểm yếu này đã và đang trở thành nguyên nhân cơ bản khiến EU phải đối mặt với nguy cơ tan vỡ.
Tuy nhiên, so với tôn chỉ và mục đích mà EU đề cao trước đây, thì “EU với nhiều tốc độ” lại là một bước lùi, là sự công nhận thất bại hơn là một ý tưởng mới mẻ. “EU với nhiều tốc độ” đồng nghĩa với các mối liên kết và ràng buộc lẫn nhau trở nên lỏng lẻo hơn, hình thức và thực chất liên minh, liên kết cũng khác biệt so với cơ chế trước đây. Khuyến nghị của “Sách trắng” khiến EU từ chỗ “nhất thể hóa” trước đây, nay lùi về liên kết “lỏng lẻo”.
Gần 6 thập kỷ trước, 6 quốc gia sáng lập đã ký Hiệp ước Rôm (Rome), tạo dựng những nền tảng đầu tiên cho một tổ chức mà sau này trở thành EU. 6 quốc gia khi đó mong muốn “bảo đảm sự phát triển kinh tế và xã hội cho mỗi quốc gia thành viên”. Nhìn nhận một cách khách quan, việc nhất thể hóa châu Âu đã đem lại không ít “quả ngọt” trên nhiều lĩnh vực như: Chính trị, kinh tế, văn hóa…, trong đó, đặc biệt là kinh tế. Nếu tách biệt, các nền kinh tế châu Âu rất khó khăn trong cuộc “so găng” với những Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản… Khi liên kết lại, Khu vực đồng tiền chung châu Âu (Eurozone) đã trở thành một thực thể kinh tế hùng mạnh, cạnh tranh sòng phẳng với những nền kinh tế lớn nhất thế giới. Vì thế, từ 6 thành viên ban đầu, EU đã thu hút được sự tham gia của tổng cộng 28 thành viên (còn lại 27 thành viên sau khi nước Anh hoàn tất thủ tục rời châu Âu). Tuy nhiên, trong quá trình phát triển ấy, EU đã bộc lộ điểm yếu “chết người” là tốc độ phát triển khác biệt ở mỗi quốc gia thành viên. Sự đánh đồng các nền kinh tế khác nhau về trình độ phát triển khiến các quốc gia thành viên nghèo có cơ hội sử dụng đồng vốn như các nước giàu có. Hơn nữa, những thành viên giàu có lại buộc phải “giang tay” giúp đỡ những thành viên yếu ớt. Đó là nguyên nhân cơ bản làm nổ ra cuộc khủng hoảng nợ công ở châu Âu trong những năm gần đây-cuộc khủng hoảng đã tạo ra những quốc gia phá sản.
Những nhà quản lý cấp cao của EU đương nhiên biết đến câu chuyện ấy nhưng trong bối cảnh hiện nay, EU không còn sự lựa chọn nào khác để có thể vượt qua những thách thức và tránh khỏi sự tự tan rã. Vì thế, “Sách trắng” về tương lai châu Âu, dù có tới 5 kịch bản về châu Âu thời hậu Brexit nhưng vẫn chưa đề cập tới những giải pháp cụ thể. Việc ấy, sẽ là những cuộc luận bàn dài trong thời gian sắp tới.
HUY ĐĂNG