QĐND - Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, Bộ Văn hóa-Thể thao và Du lịch (VH-TT-DL) đã có công văn gửi UBND các tỉnh, thành phố Duyên hải miền Trung có di sản Bài chòi (từ Quảng Bình đến Bình Thuận) đề nghị phối hợp xây dựng và lập hồ sơ “Tục chơi Bài chòi mùa xuân của người Việt” đệ trình UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Viện Âm nhạc, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam là cơ quan chuyên môn chịu trách nhiệm lập hồ sơ và tỉnh Bình Địnhlà địa phương chủ trì xây dựng hồ sơ. Thời gian lập hồ sơ dự kiến từ tháng 6 đến tháng 12-2014 và sẽ được gửi tới UNESCO để ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại cho kỳ xét duyệt năm 2016.

Nhân dịp này, phóng viên Báo Quân đội nhân dân Cuối tuần đã có cuộc trao đổi cùng TS Nguyễn Bình Định, Viện trưởng Viện Âm nhạc về quá trình xây dựng hồ sơ nói trên.

Phóng viên (PV): Vì sao Viện Âm nhạc được lựa chọn làm cơ quan chuyên môn chịu trách nhiệm lập hồ sơ “Tục chơi Bài chòi mùa xuân của người Việt”, thưa ông?

TS Nguyễn Bình Định. Ảnh: BÙI MINH

TS Nguyễn Bình Định: Trước kia đã từng có một số đơn vị thực hiện hồ sơ này nhưng cuối cùng thì Bộ VH-TT-DL đã giao cho viện. Có lẽ, vì bộ cho rằng, viện đã có kinh nghiệm làm hồ sơ di sản của nhiều tỉnh như ca trù 15 tỉnh, đờn ca tài tử 21 tỉnh. Hiện tại, chúng tôi nắm rất chính xác UNESCO muốn gì, tiêu chí thế nào. Giống như anh đi thi, phải hiểu đề bài thì mới không lạc đề.

PV: Theo ông, giá trị lớn nhất của Bài chòi gồm những gì?

TS Nguyễn Bình Định: Đó là loại hình sinh hoạt quần chúng vào ngày lễ, ngày xuân. Trong nội dung các bài hát thể hiện rất rõ đời sống của nhân dân, nói về anh đi cấy, đi học, đi làm, thói hư, tật xấu… Bài chòi ca ngợi cái tốt, cái lương thiện, đả kích cái xấu, thể hiện bức tranh xã hội hiện thực và khát vọng của quần chúng. Trong phần diễn sáng tạo rất nhiều ứng tác tại chỗ cả thơ, lời hát. Đây là cái chuyên nghiệp không có.

Tục chơi Bài chòi cũng là một sáng tạo độc đáo giữa trò chơi với âm nhạc dân gian đặc sắc của dân tộc. Nghệ thuật này phổ biến ở vùng Nam Trung Bộ, là tiền thân của sân khấu kịch hát cùng tên. Theo các nhà nghiên cứu, chơi Bài chòi và hát dân ca Bài chòi đã ra đời rất sớm ở tỉnh miền Trung này, bắt nguồn từ quá trình lao động sản xuất, giao thoa văn hóa và sự sáng tạo nghệ thuật của người dân. Trải qua những thăng trầm lịch sử nghệ thuật này trở thành nếp sinh hoạt văn hóa, là món ăn tinh thần không thể thiếu được của nhiều tầng lớp nhân dân miền Trung, thu hút cả người già và lớp trẻ ở mọi vùng miền, không những trong dịp Tết mà còn ở các lễ hội của địa phương.

PV: Đời sống của Bài chòi trong dân gian hiện tại, thưa ông?

TS Nguyễn Bình Định: Sau những thăng trầm, Hội chơi Bài chòi đã được phục hồi ở một số địa phương trong những ngày lễ, Tết. Tuy nhiên, những nghệ nhân thực sự không còn nhiều. Thậm chí, Bài chòi còn bị xâm nhập bởi các loại hình nghệ thuật khác như tuồng hoặc phần lớn là bị sân khấu hóa. 

PV: Thực tế, Bài chòi đang bị sân khấu hóa mạnh mẽ và đời sống trong dân gian không còn mạnh mẽ như trước kia. Vậy làm thế nào để xác định Bài chòi nguyên gốc, thưa ông?

TS Nguyễn Bình Định: Thứ nhất, có văn bản, những sách cổ để lại về những lời ca. Thứ hai, là truyền khẩu, có những người vẫn nhớ những nội dung, dù không hát được. Sách nghiên cứu thời Pháp cũng có. Dựa vào đó, tập hợp lại, chúng tôi dựng nên chân dung Bài chòi.

Diễn Bài chòi phục vụ du khách ở Hội An-Quảng Nam.

Trong Bài chòi có mấy mảng, một là biểu diễn âm nhạc, hai là trò chơi, ngoài ra còn tiếp thu thêm cả dân ca, hò, ví… Thứ nữa, còn người hô bài thai kể chuyện, múa, hát, làm các trò. Cái hay, riêng là ở đó! Mình phải khai thác mạnh phần dân gian, phần diễn, kể chuyện, phần nghệ thuật âm nhạc.

PV: Ông có lường trước khó khăn khi xây dựng hồ sơ “Tục chơi Bài chòi mùa xuân của người Việt”?

TS Nguyễn Bình Định: Có! Đó là những khó khăn như địa bàn của Bài chòi trải dài trên nhiều tỉnh, số lượng nghệ nhân thật không còn nhiều, thậm chí có tỉnh không còn ai. Chúng tôi phải phục dựng lại xem phần nào là phần đúng của Bài chòi để làm tư liệu theo đúng tiêu chí của UNESCO.

Hiểu biết về Bài chòi của người địa phương, nhiều nhà khoa học cũng chưa chính xác. Vừa rồi, chính chúng tôi phải đứng ra giải thích và tranh luận chuyện nói như thế nào, định hình tên như thế nào đối với hồ sơ Bài chòi.

PV: Quy trình xây dựng và đệ trình hồ sơ “Tục chơi Bài chòi mùa xuân của người Việt” gồm những bước nào, thưa ông?

TS Nguyễn Bình Định: Theo quy trình của các di sản đề cử UNESCO phải qua nhiều bước. Thứ nhất, các địa phương có di sản phải đồng thuận. Tức là trước khi Bộ VH-TT-DL ra quyết định, các địa phương phải thống nhất làm hồ sơ. Sau đó, bắt đầu họp với nhau để bàn bố trí cử người, thời gian, kinh phí, tập hợp tư liệu. Sau đó, bộ thấy được thì ra quyết định làm. Tuy nhiên, trước đó vài năm, Chính phủ đã thông báo danh sách những di sản dự định trình UNESCO công nhận di sản thế giới. Bài chòi nằm trong giai đoạn 2012-2016.

Hiện tại, các tỉnh đã họp nhiều lần, đã thống nhất, đồng thuận việc xây dựng hồ sơ “Tục chơi Bài chòi mùa xuân của người Việt”. Viện Âm nhạc cũng đã lên kế hoạch điền dã. Các địa phương chuẩn bị tư liệu sưu tập, kiểm kê di sản, rà soát đội ngũ nghệ nhân, người thực hành… Cùng đó là việc lên kế hoạch kinh phí, nhân sự để khi viện vào tổ chức tọa đàm, hội thảo quốc gia, quốc tế, tập hợp tư liệu để làm hồ sơ. Việc xây dựng hồ sơ sẽ hoàn thành vào tháng 1-2015. Sau đó, thông qua các hội đồng cơ sở, Hội đồng Di sản Quốc gia, nếu Chính phủ đồng ý sẽ gửi UNESCO vào tháng 3. UNESCO sẽ có một năm thẩm định, năm sau nữa mới công nhận.

PV: Là người đã tham gia xây dựng một số hồ sơ đề nghị công nhận Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, theo ông, Bài chòi có nhiều cơ hội?

TS Nguyễn Bình Định: Theo tôi, Bài chòi có cơ hội! Tuy nhiên, khó khăn hiện nay là, chủ trương của UNESCO chỉ công nhận Bài chòi dân gian, nhưng đời sống hiện tại của Bài chòi đã chuyển sang sân khấu hóa. Bây giờ, chúng tôi phải đi tìm, dựng lại cái mà dân chúng hát, cái sống trong dân chứ không phải là chuyên nghiệp. Nhưng dù sao, vẫn có những yếu tố bảo đảm hồ sơ đủ tiêu chuẩn để xét. Vấn đề là mình phải tìm cách để trình bày, giới thiệu, chứng minh thế nào để cho thấy, đây vẫn là di sản có giá trị với cộng đồng người Việt ở Trung Bộ và có sự lan tỏa lớn, tới 11 tỉnh.

PV: Viện Âm nhạc có sử dụng kinh nghiệm từ việc xây dựng các hồ sơ trước đây?

TS Nguyễn Bình Định: Những hồ sơ nhiều tỉnh thường khó khăn hơn nhiều so với ít tỉnh. Thường mỗi tỉnh một ý kiến, ai cũng cho mình là gốc. Thứ hai, mỗi tỉnh, vẫn di sản đó, nhưng lại pha phần riêng của họ, tức là địa phương hóa di sản. Ca trù cũng thế! Ca trù Hà Nội khác nhiều so với ca trù Hà Tĩnh. Mình phải tôn trọng tất cả và tìm đến cái chung. Làm khoa học phải biết tìm được cái cốt lõi là cái gì. Còn cái bản sắc phong phú của mỗi địa phương là cái gì.

PV: Theo quy định của UNESCO, phần cuối của mỗi hồ sơ sẽ phải đề xuất chương trình hành động quốc gia bảo tồn, phát huy di sản. Viện Âm nhạc đã xây dựng phương án đối với Bài chòi, thưa ông?

TS Nguyễn Bình Định: Chúng tôi sẽ tập hợp tài liệu, nhờ các nghệ nhân tổ chức lớp truyền dạy cho thanh niên. Rồi viết sách, quảng bá trên các phương tiện truyền thông đại chúng, thu băng đĩa, mở câu lạc bộ yêu thích Bài chòi, đưa vào trường học… Tất cả, đều nhằm tạo điều kiện cho Bài chòi phát triển.

PV: Xin cảm ơn ông!

HỒNG NHUNG (thực hiện)