Sống trong cộng đồng cần luôn cùng làm, cùng chia sẻ

QĐND - Dù sức khỏe đã kém, nhưng đề cập tới câu chuyện Việt Nam sản xuất vắc-xin, GS, TSKH Hoàng Thủy Nguyên lại đầy hào hứng. Ông kể, chính Bác Hồ là người có ý tưởng: Để có thể thanh toán được bại liệt thì Việt Nam phải tự sản xuất được vắc-xin bại liệt. Bác có nói với Thủ tướng Phạm Văn Đồng liên hệ với Liên Xô để đề nghị giúp Việt Nam đào tạo người có thể tự sản xuất vắc-xin bại liệt. Sau đó, Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô đã đồng ý giúp Việt Nam.

Phóng viên (PV): Công trình “Ứng dụng công nghệ tiên tiến sản xuất vắc-xin phòng bệnh cho người” được nghiên cứu và đưa vào ứng dụng từ thập niên 1980, trong điều kiện cơ sở vật chất của ta còn hết sức “khiêm tốn”, Giáo sư đã vượt qua những khó khăn ấy như thế nào?

GS, TSKH Hoàng Thủy Nguyên: Vắc-xin dùng để phòng bệnh cho người, đặc biệt cho cả trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, có 2 đặc tính: Phải tuyệt đối an toàn và phải có hiệu lực miễn dịch cao. Chính vì vậy cần thiết phải ứng dụng công nghệ tiên tiến vào sản xuất để bảo đảm vắc-xin có được hai tính chất bắt buộc trên. Quan trọng hơn cả là đội ngũ những nhà khoa học làm vắc-xin có tâm huyết, niềm đam mê và trình độ sáng tạo.

Thật ra trong cuộc sống lúc nào cũng có thuận lợi và đi cùng với nó là khó khăn. Con người sống trong cộng đồng cần luôn cùng làm, cùng chia sẻ. Trong khoa học cũng vậy, làm sao làm một mình được. Cho nên trước tiên bản thân mình phải cởi mở, thân thiện, biết tìm cách hợp tác để cùng làm và cùng chia sẻ.

GS, TSKH Hoàng Thủy Nguyên (người ngồi xe lăn) tại buổi trao Giải thưởng Trần Đại Nghĩa.Ảnh: Vast

Khi được bác sĩ Phạm Ngọc Thạch giao làm vắc-xin bại liệt, tôi vừa mới đi học về, vừa đến 30 tuổi. Việc đầu tiên là thành lập một nhóm, toàn anh chị em còn rất trẻ, nhưng đều muốn làm. Niềm đam mê bắt đầu từ đấy, sáng tạo nảy nở theo công việc, chẳng có gì là khó khăn. Chúng tôi đã sử dụng một đảo hoang ở vịnh Bái Tử Long làm nơi nuôi khỉ Macaca mulatta, nguồn nuôi tế bào sống để nuôi vi-rút nhân lên thật nhiều nhằm sản xuất hàng triệu liều vắc-xin bại liệt cho trẻ em phòng bệnh.

Cùng làm, cùng chia sẻ trong viện, chúng tôi còn mở rộng ra các viện trong hệ thống, rồi với các viện và trường đại học ngoài ngành. Khi đã có tạm đủ thực lực nội tại, chúng tôi hướng ra bên ngoài tổ chức hợp tác quốc tế.

Tiến sĩ Yvonne Capdeville, người phụ trách Ủy ban Hợp tác Khoa học-Kỹ thuật của Pháp với Việt Nam, đã đứng ra tổ chức việc quyên góp trong giới trí thức của các trường đại học và Viện khoa học ở Pa-ri mua một kính hiển vi điện tử trang bị cho Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương. Việc làm này còn có sự phối hợp của các tổ chức tương tự ở Hà Lan, Thụy Sĩ, I-ta-li-a và Hội đồng Nhà thờ châu Âu. Tình hữu nghị chiến đấu chống chiến tranh của Mỹ ở Việt Nam đã mở đường cho một hợp tác quốc tế sâu rộng. Phòng thí nghiệm kính hiển vi điện tử ở Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương được thành lập và hoạt động có hiệu quả với sự cộng tác của Giáo sư Lucio Benedetti của Viện Sinh học phân tử J.Monod (Pa-ri). Các lớp đào tạo chuyên sâu về di truyền học, hóa miễn dịch đã được mở ở viện cho các cán bộ trẻ đến từ các viện và trường đại học khắp nơi trong cả nước trong nhiều năm.

Nói gọn lại, hợp tác khoa học trong nước mở rộng kết hợp với hợp tác quốc tế là giải pháp hiệu quả để vượt qua khó khăn, căn bản nhất là thiếu kiến thức, thiếu công nghệ tiên tiến.

PV: Sau giai đoạn đầu, Giáo sư có tiếp tục cập nhật những ứng dụng công nghệ mới cho công trình?

GS, TSKH Hoàng Thủy Nguyên: Khoa học và công nghệ liên tục tiến triển và tiến bộ, cho nên công nghệ làm vắc-xin cũng luôn luôn đổi mới và tiến bộ, làm cho vắc-xin an toàn và hiệu lực hơn. Chúng ta cũng thế! Thế hệ vắc-xin ngày hôm qua được thay thế bằng vắc-xin thế hệ ngày hôm nay. Thế hệ vắc-xin viêm gan B trước đây làm từ nguyên liệu máu người có chứa vi-rút viêm gan B, do nguy cơ có thể bị lẫn vi-rút HIV đang lưu hành ở cộng đồng đã được thay thế bằng thế hệ vắc-xin sản xuất từ công nghệ tái tổ hợp di truyền phân tử, không dùng đến máu người nữa! Hay vắc-xin viêm não Nhật Bản bây giờ được sản xuất siêu tinh khiết bằng công nghệ siêu ly tâm gradient, loại bỏ được những yếu tố độc hại.

PV: Trên thực tế, công trình “Ứng dụng công nghệ tiên tiến sản xuất vắc-xin phòng bệnh cho người” đã phát huy hiệu quả như thế nào trong việc phòng, chống các dịch bệnh, thưa Giáo sư?

GS, TSKH Hoàng Thủy Nguyên: Từ năm 1980, “Chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia” được thiết lập theo sáng kiến của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã sử dụng rộng rãi trên toàn quốc các vắc-xin do Việt Nam sản xuất. Bộ mặt dịch tễ của các bệnh dịch truyền nhiễm đã thay đổi về cơ bản theo hướng tích cực.

Ngày 15-12-2000, Chính phủ công bố Việt Nam đã thanh toán được bệnh bại liệt polio. WHO cũng đã công nhận công cuộc thanh toán bệnh dịch này. Vụ dịch lớn cuối cùng trong ba vụ dịch liên tiếp các năm: 1957, 1958 và 1959 đã lan ra 31 tỉnh, thành phố miền Bắc, gây bệnh cho 6.182 trẻ em với tỷ lệ tử vong 12,66%. Thanh toán được bại liệt không chỉ cứu được hàng vạn sinh mạng trẻ em, cứu hàng chục vạn trẻ em chịu di chứng bại liệt mà còn tiết kiệm cho Nhà nước và xã hội một khoản chi phí rất lớn.

Năm 2015 là năm thứ 10 liên tiếp Việt Nam bảo vệ thành công thành quả “loại trừ uốn ván sơ sinh”, giảm số mắc uốn ván sơ sinh (1/1.000 trẻ đẻ sống trong một năm tại tất cả các huyện).

Việc tăng cường hoạt động tiêm chủng thường xuyên và tổ chức thành công chiến dịch tiêm vắc-xin sởi-rubella trong các năm qua là yếu tố quan trọng giúp khống chế hiệu quả bệnh sởi và rubella.

Sau hơn 30 năm triển khai công tác tiêm chủng mở rộng, đến năm 2015, tỷ lệ mắc bệnh bạch hầu giảm 247,4 lần và bệnh ho gà giảm 247,2 lần so với năm 1984.

Sau gần 20 năm triển khai sử dụng vắc-xin tả uống của cố GS, TSKH Đặng Đức Trạch ở hơn 50 huyện thuộc 15 tỉnh có nguy cơ mắc bệnh tả, tỷ lệ cho uống vắc-xin đã đạt  từ 80% đến 95% trong diện đối tượng. Việt Nam trở thành quốc gia đầu tiên đưa vắc-xin tả vào Chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia.

Vắc-xin viêm não Nhật Bản được đưa vào Chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia từ năm 1997. Diện triển khai vắc-xin được mở rộng từng năm, năm 2014 đã đến tất cả các huyện trong toàn quốc. Từ năm 2015, được đưa vào tiêm chủng thường xuyên. Số ca mắc viêm não vi-rút cả nước trước khi triển khai vắc-xin trung bình là 2.383 (1990-1997). Số mắc sau triển khai vắc-xin là 1.625 (1998-2014), giảm 31,8%. Số chết do viêm não vi-rút cả nước trước khi triển khai vắc-xin là 109 ca. Số chết sau triển khai vắc-xin là 54 ca, giảm 49,9%.

Kết quả sau 25 năm triển khai, Chương trình tiêm chủng mở rộng quốc gia được đánh giá là một chương trình y tế có hiệu quả nhất, góp phần bảo đảm tính công bằng trong chăm sóc y tế, giảm tỷ lệ mắc và chết của những bệnh có thể dự phòng bằng vắc-xin, thay đổi cơ cấu bệnh tật, giảm tỷ lệ tử vong của trẻ dưới 5 tuổi, góp phần giúp cho Việt Nam sớm đạt được mục tiêu thứ 4 của thiên niên kỷ.

PV: Dù là một quốc gia chưa có nền y học phát triển nhưng với việc có những công trình mang ý nghĩa như sản xuất thành công nhiều vắc-xin phòng bệnh cho người, chúng ta đã chứng minh được trình độ của các nhà khoa học Việt Nam không thua kém thế giới. Để có thể có thêm nhiều công trình khoa học như thế, theo Giáo sư, chúng ta cần có những điều kiện gì?

GS, TSKH Hoàng Thủy Nguyên: Để có thêm nhiều công trình khoa học có hiệu quả dẫn tới có nhiều vắc-xin mới tốt hơn, kịp thời phòng các bệnh mới trỗi dậy, cần có nhiều nhà khoa học tận tụy, tài năng và sáng tạo. Để có được điều kiện căn bản này, nên đầu tư mạnh dạn và mạnh mẽ vào việc đào tạo chuyên ngành và chuyên sâu lâu dài, phải có một tầm nhìn xa và rộng.

Còn việc đầu tư có cơ sở và trang thiết bị, nên làm từng bước, phù hợp với khả năng của đội ngũ cán bộ hiện có, không nên làm ào ạt, vì công nghệ mau chóng lạc hậu, trở nên lãng phí.

Còn một việc quan trọng bức thiết nữa là đi đôi với những việc làm trên, phải có cơ chế và chính sách đặc thù, để cho các cơ sở sản xuất vắc-xin này “sống”, “tồn tại” và nhất là “phát triển”. Chẳng đơn giản chút nào!

PV: Trân trọng cảm ơn Giáo sư!

HUY ĐĂNG (thực hiện)