Giọng ông vẫn ấm và rõ, như chẳng phải giọng của người đang mang bệnh hiểm nghèo. Vóc dáng ông có gầy đi, tóc bạc trắng nhưng dáng đi vẫn nhanh nhẹn. Ông phải chống chọi với căn bệnh hiểm nghèo đã mấy năm nay. Hằng ngày, ông đều đặn vào Bệnh viện Hữu Nghị Việt-Xô để theo dõi, hóa trị. Chủ nhật và buổi tối ông vẫn trốn về nhà chơi với con cháu và… làm thơ.
Nhà thơ Lê Đình Cánh sinh năm 1941 ở làng Mía, Thọ Xuân, Thanh Hóa. Đó là làng quê trung du ruộng đồng, mương đồi xen kẽ, đua chen cây lá tiếng chim. Sông Cầu Chầy chảy ngang như dải lụa nối sông Mã và sông Chu. Mùa cạn, sông chảy thong dong qua bãi mía, nương ngô. Mùa lũ thì cồn cào sóng dữ chảy xiết vào tục ngữ “Sông Cầu Chầy bò lội đứt vó, chó lội đứt đuôi” và chảy da diết vào thời Lê Đình Cánh: Đầu sông đã cạn vực Lồi/ Ngàn lau, chết trắng bãi bồi bên sông/ Cuối dòng là ngã ba Bông/ Người đi lỡ bến đời không lấm giầy... (Sông Cầu Chầy).
Đất nước bước vào kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Lê Đình Cánh gác lại ước mơ tuổi trẻ, hăng hái ra chiến trường. Năm 1965, ông được phân công dạy văn hóa cho Thanh niên xung phong (TNXP) Trường Sơn ở Quảng Bình. Thầy giáo Lê Đình Cánh ban ngày cầm cuốc xẻng cùng đồng đội sửa đường, đêm về cầm phấn chong đèn ở lán rừng sâu dạy văn hóa cho đồng đội. Thầy dạy từ lớp 5 đến lớp 8 đủ các môn: Văn, Sử, Toán, Lý, Hóa... Những năm tháng đó được ông viết thành thơ như bản tự thuật của người lính ở chiến trường: Thời tôi lấm láp bụi đường/ Áo quần xanh, nhuộm chiến trường như cây/ Đường Hai mươi khúc khuỷu mây/ Ngày đông nắng lửa. Đêm Tây mưa dầm (Lời thề cỏ xanh).
Năm 1968, Lê Đình Cánh được kết nạp Đảng và năm 1969 được Trung ương Đoàn gọi ra Hà Nội công tác. Với niềm đam mê văn học, ông Cánh xin về Nhà xuất bản Thanh Niên. Năm 1973, sau khi giành giải thưởng thơ Báo Văn Nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam, ông về công tác ở Đài Tiếng nói Việt Nam. Từ biên tập viên, rồi Trưởng phòng và Phó ban Văn nghệ của đài cùng với nhiều giải thưởng văn chương uy tín, Lê Đình Cánh đã xác lập được tên tuổi của mình trong đội ngũ các nhà văn, nhà thơ thời chống Mỹ, được bạn đọc yêu mến.
Phút thư thái của nhà thơ Lê Đình Cánh. Ảnh: Lam Sơn
Thơ Lê Đình Cánh “xông xáo” trong nhiều thể loại, nhưng gây ấn tượng mạnh nhất ở thể thơ lục bát-một thể thơ đồng hành với dân tộc theo năm tháng dài dựng nước và giữ nước, giàu nhạc vần và âm điệu. Tình thơ đằm thắm máu thịt với đất nước quê hương làm nên phong vị lục bát của Lê Đình Cánh:
Tôi hát năm canh thành đêm lục bát! Tình yêu nước non này được lục bát Lê Đình Cánh neo đậu thủy chung ở miền Trung gian khó và xứ Thanh-nơi sinh thành và nuôi dưỡng nhà thơ:
Vắng Xứ Nghệ. Thiếu Xứ Thanh/
Bỏ qua xứ Huế. Đố thành miền Trung/
Thời gian vơi nửa anh hùng/
Không gian để trống một vùng thơ văn... (Nửa ngoài miền Trung).
Xứ Thanh trong thơ Lê Đình Cánh đẹp mờ ảo như tranh thủy mặc, đầy chất sử thi, nhiều anh hùng hào kiệt và lắm văn nhân: Lời ru bà thuộc thủa nào/ Qua bom đạn vẫn ngọt ngào nắng trưa/ Để hồn cháu có núi Nưa/ Tiếng cồng Bà Triệu ngày xưa vọng về/ Lam Sơn rừng núi ba bề/ Lũng Nhai vang mãi lời thề nước non... Làng Mía hiền hòa bên sông Cầu Chầy có lũy tre tụ hội lũ chim, có hàng cau vút trời, có ngôi nhà nhỏ mái ngói rêu phong đầy kỷ niệm của nhà thơ. Mẹ cha mất rồi, còn chị mắt mờ chân chậm ở giữ hương khói gia tiên. Mỗi lần về thăm quê là Bỗng sao náo nức quá chừng/ Em ơi đã đến. Tàu dừng xứ Thanh... Nhà thơ mong ùa xuống sông Cầu Chầy vờn sóng vỗ, nghe gió dạt dào bãi bờ ngô lúa lắng lời sông, lời ông cha nhắn gọi người nay: Sao gọi là sông Cầu Chầy/ Dòng sông kiếp trước chở đầy hoài nghi/ Người xưa thất vọng điều chi/ Người nay đánh mất những gì mai sau? (Sông Cầu Chầy).
Thơ lục bát của Lê Đình Cánh thường trĩu nặng những buồn nhớ sau chiến tranh. Ông ngâm khúc nguyện cầu lời sẻ chia với đồng đội. Cao hơn, ông muốn dựng tượng đài thơ về các anh hùng liệt sĩ, các cựu chiến binh và TNXP một thời "xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước": Lại người đồng chí nằm bên/ Nấm mồ để trống dòng tên. Lại người... (Lại người đồng chí nằm bên).
Đây là một góc nhìn nhân sinh mới về “chiến tranh mang khuôn mặt đàn bà”: Vợ nghèo nước mắt chưa khô/ Nẻo đường rơm rạ tìm vô thăm chồng.../ ...Mãi lo cơm đủ áo lành/ Còn đâu lúc rỗi để thành Vọng phu... (Gió đất). Và đây là những đồng đội của ông may mắn sống sót trở về với những vết thương vì bom đạn và những tổn thương do đời thường: Sông Hồng mưa nắng thay phiên/ Xe thồ nghe lính phục viên chuyện dài/ Phố phường nguýt sắn, lườm khoai/ Hàng rong ế khách rao vài mớ rau.../ ...Ngoái nhìn ụ pháo dầm sương/ Sông Hồng mây lửa còn vương trên đầu... (Qua cầu Long Biên). Còn đây là cô gái TNXP năm xưa hát say mê "Trường Sơn Đông, Trường Sơn Tây", đêm đêm làm cột tiêu cho đoàn xe qua, tuổi thanh xuân gửi lại nơi rừng sâu, núi dựng. Ngày về, cha mẹ khuất bóng, anh em tha hương, chị hoặc Về quê chớm tuổi mạ già/ Lỡ dăm vụ cấy, em ra ở chùa; hoặc lại ngược rừng tìm về với đồng đội: Biết em giờ mở nông trường/ Sốt rừng năm ấy vẫn thường dậy cơn/ Cuộc đời vẫn đắp chăn đơn/ Tự mình đốn gỗ Trường Sơn dựng nhà... (Gặp nhau)...
Những câu thơ 6-8 như bậc cuộc đời nâng bước tâm hồn ta lên, hòa đồng những rung cảm: Chiến tranh và hòa bình, tao loạn và yên lành, chia ly và đoàn tụ, khổ đau và hạnh phúc... trên cõi nhân gian. Thơ Lê Đình Cánh ngôn từ giản dị, thanh khí nhạc âm hòa điệu dễ đọc, dễ thuộc, hát lên cung vui, ngân thành nhịp buồn. Nhà thơ Lê Đình Cánh không bóng bẩy câu chữ, phá cách xuống dòng theo "mốt" hiện đại. Ông mong thơ mình như làn gió mát, dòng suối trong và khúc đàn bầu hát ru những phận người khổ đau mà nhân ái...
Buổi chiều muộn hôm ấy, mấy anh em ồn ã vui chuyện, ngoài trời mưa rỉ rả lưu khách. Ông Cánh lại rủ rỉ kể chuyện hồi dạy học ở Trường Sơn. Chợt se se trong tôi hình ảnh những năm tháng sốt rét, những con suối vàng vọt, những cánh rừng trơ trụi vì chất độc khai quang... và căn bệnh quái ác mà ông đang phải chống chọi từng ngày...
NGUYỄN NGỌC QUẾ