QĐND - Trong đời làm phóng viên chiến trường của tôi có những kỷ niệm khó quên như chuyện chụp bức ảnh “Nụ cười chiến thắng bên Thành cổ Quảng Trị”. ảnh chụp người lính đẹp trai tên là Lê Xuân Chinh, đăng vào đúng ngày lễ 2-9-1972 trên Báo Nhân Dân, khi cuộc chiến 81 ngày đêm tại Thành cổ Quảng Trị vẫn đang tiếp diễn ác liệt. Đêm 16-9 quân ta mới rút khỏi địa danh này…

Người trong ảnh bỗng “sống lại”

Nụ cười chiến thắng bên Thành Cổ Quảng Trị.

Sau khi ảnh được đăng, nhiều điện thoại và thư gửi tới tòa soạn để hỏi thăm về người trong ảnh. Có nhiều thư cùng viết  "…Nó là con tôi đấy, không biết giờ này có được bình an? " … Tôi điện ngay về đơn vị hỏi tin tức về người trong ảnh thì được đơn vị trả lời: “Chốt ấy đã bị thương vong hết”. Từ đó cho đến lúc bức ảnh được phóng to treo trong bảo tàng Thành cổ người xem có hỏi đều được trả lời: “Người trong ảnh đã hy sinh…”. Cho tới một ngày đúng vào dịp 30 năm sau (năm 2002) có người bạn cùng quê với Chinh vào thăm bảo tàng kêu to lên: “Không! Đây là anh Lê Xuân Chinh bạn cùng xóm với tôi, anh ta còn sống”. Người đó cho biết, anh Chinh đã đi kinh tế mới ở Điện Biên từ nhiều năm rồi. Thông tin đó đã đến được với tác giả và rồi chẳng bao lâu đã diễn ra cuộc hội ngộ bất ngờ, có cả nước mắt và nụ cười, giữa người chụp và người được chụp. Thì ra Lê Xuân Chinh bị thương phần mềm và bị sức ép của bom pháo khá nặng nên được đưa về tuyến sau điều trị rồi được trả về quê ở Thái Bình, không kịp nhận giấy chứng thương và các giấy tờ khác. Về quê Thái Bình làm ruộng, gặp khó khăn nhiều do sức khỏe kém, anh theo người làng đi xây dựng kinh tế mới ở Điện Biên. Suốt 30 năm ấy, anh Chinh sống trong cảnh nghèo khó, nhà tranh dột nát, con cái không ai học hết cấp 2. Bản thân anh không có chế độ, chính sách gì (vì không có giấy chứng thương nên không có thẻ thương binh, cũng không ai biết anh đã từng là một dũng sĩ chiến đấu trong Thành cổ Quảng Trị) … Cuối cùng, sau hơn 30 năm, tôi và các đồng đội khác đã giúp anh có được thẻ thương binh rồi được xây nhà tình nghĩa…

Bức ảnh đã ra đời như thế nào?

Tôi xin kể lại với các bạn trẻ hôm nay một vài nét về bối cảnh ra đời của bức ảnh:

Bắt đầu từ ngày 28-6-1972, địch đã huy động hơn hai sư đoàn lính thủy đánh bộ và nhiều đơn vị khác sau vệt bom rải thảm của B52, hòng giành giật lại mảnh đất liên quan đến hội nghị Pa -ri mà thế giới hết sức chú ý. Từ ngày 12-7, chúng tăng cường thêm bộ binh và hỏa lực các loại. Nhằm phá nát Thành cổ tới mức không còn một viên gạch dính vào nhau, Mỹ đã dùng loại bom dù thả từng chuỗi, đào bới phá nát các hầm hố. Rồi chất độc hóa học kéo từng vệt dài trên nền trời, tỏa dần ra, trùm xuống Thành cổ một thứ khói vàng nhạt chết người. Đội ngũ phóng viên Báo Quân đội nhân dân và một số báo khác từ ngoài vào, lòng hết sức nôn nóng. Thời điểm này, trên bàn đàm phán Pa -ri có cuộc tranh cãi: Ai là người làm chủ thị xã và Thành cổ Quảng Trị? Thông tin từ hai phía bằng lời nói không đủ sức chứng minh… Các nhà báo hiểu cần phải vào tận nơi tìm hiểu cuộc sống và chiến đấu dũng cảm của các chiến sĩ ta để tạo lợi thế cho phía ta trên bàn đàm phán.

Nhưng con đường vào Thành cổ chẳng dễ dàng gì. Có lời khuyên từ Bộ chỉ huy mặt trận: Không nên để cho phóng viên vào Thành cổ. Có điều gì thôi thúc khiến tôi phải tìm mọi cách "phá rào" vào cho bằng được. Tôi tìm đến vị trí Đảng ủy xã Triệu Thượng, ngay sát bờ bắc sông Thạch Hãn, cách Thành cổ 800m và nhận được lời khuyên nên bám tuyến đi ra của đường vận chuyển thương binh cũng đủ tài liệu. Nhưng tôi là phóng viên nhiếp ảnh không thể lấy tài liệu gián tiếp. ống kính của tôi đã gắn bó từ ngày đầu với chiến dịch giải phóng Quảng Trị. Tôi đã đưa được vào ống kính những hình ảnh anh hùng của chiến sĩ đánh sụp “hàng rào điện tử Mác -na-ma-ra", ghi được phút lịch sử các chiến sĩ cắm cờ lên căn cứ Đầu Mầu, hình ảnh cả một Trung đoàn 56 của quân ngụy Sài Gòn phản chiến trở về với cách mạng. Giờ đây, tôi phải có hình ảnh chiến sĩ ta chiến đấu tại Thành cổ. Cả nước muốn nhìn thấy họ sống ra sao dưới pháo bầy, bom chùm và bom rải thảm của B52 Mỹ.

Nghe tôi trình bày, một nữ chiến sĩ du kích nói vui:

- Nhà báo đã “ngoan cố” muốn vào Thành cổ thì em xin dẫn đường.

Hai nữ du kích đã tự nguyện dẫn đường là cô Lệ, cô Hảo, cho biết: “Vượt qua sông Thạch Hãn trong đêm rất khó khăn, nguy hiểm. Có lúc mảnh bom rơi như mưa, trên mặt sông đầy ánh pháo sáng…”. Tôi đã từng chụp những hình ảnh lúc Thành cổ mới giải phóng, dinh tỉnh trưởng còn nguyên vẹn. Còn lúc này Thành cổ ngày 16-8-1972, dinh tỉnh trưởng đã nát tan tành và Thành cổ cũng sụp lở như vừa qua một trận động đất lớn. Chỉ còn nụ cười của những chiến sĩ là nguyên vẹn và rạng rỡ. Anh em nói khi tôi đưa ống kính lên: “Có thể ngày mai đây một số anh em chúng tôi không còn nữa. Nhưng Thành cổ sẽ sống mãi với lịch sử vinh quang của đất nước…”.

Tôi đã say mê bất chấp bom đạn để giành giật những bức ảnh từ tay thần chết, những hình ảnh sống về các chiến sĩ trẻ. Trong số những bức ảnh đó, bức ảnh ghi lại khoảnh khắc hiếm hoi với nụ cười lạc quan của Lê Xuân Chinh và đồng đội. Trước khi rời khỏi Thành cổ, mang phim ảnh về Hà Nội, tôi cảm thấy trách nhiệm nặng nề không kém lúc ghi hình nên tôi đã có “sáng kiến” ghi những dòng chữ lên giấy rồi bọc vào mỗi cuốn phim: “Nếu chẳng may tôi hy sinh, xin nhờ mang giùm 10 cuốn phim này về tòa soạn Báo Quân đội nhân dân”.

Nhưng may mắn cho tôi, tôi đã thực hiện chuyến đi trót lọt và những cuốn phim vô giá trong đó có bức ảnh “Nụ cười chiến thắng bên Thành cổ Quảng Trị” đã về tới Hà Nội.    

Bài và ảnh: Đoàn Công Tính