QĐND - Có một lễ hội văn hóa đậm chất miền Nam Trung Bộ lần đầu tiên được tổ chức ở Thủ đô Hà Nội trong dịp Tết Nhâm Thìn vừa qua, đó là Lễ hội Bài chòi do các nghệ nhân tỉnh Bình Định tổ chức tại khuôn viên Nhà hát Kim Mã trong 2 ngày mồng 5 và mồng 6 Tết (27 và 28-1). Đây là một hoạt động nghệ thuật không chỉ phục vụ nhân dân mà còn mang một ý nghĩa lịch sử sâu xa hơn: Trên khuôn viên từ chùa Kim Sơn đến Nhà hát Kim Mã thuộc quận Ba Đình, xưa kia là nơi quy tụ hàng ngàn hài cốt liệt sĩ Tây Sơn đã hy sinh trong cuộc tiến công đại phá quân Thanh, giải phóng Thăng Long mùa Xuân năm Kỷ Dậu 1789. Về sau, tại đây đã được dựng lên một nhà bia tưởng niệm và đây cũng là nơi đồng bào phật tử đến làm lễ dâng hương liệt sĩ nghĩa quân Tây Sơn. Lễ hội Bài chòi tại sân Nhà hát Kim Mã là hoạt động hòa trong không khí lễ hội Đống Đa lịch sử ngày mồng 5 tháng Giêng hằng năm. Lễ hội còn là hoạt động quảng bá Bài chòi trong bối cảnh môn nghệ thuật này đang được Bộ VH -TT&DL xúc tiến hồ sơ đệ trình UNESCO xét công nhận Bài chòi là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Một góc Lễ hội Bài chòi ở khuôn viên Nhà hát Kim Mã -Hà Nội trong dịp Tết Nhâm Thìn 2012.

Lễ hội Bài chòi là một sinh hoạt văn hóa dân gian rất xa xưa, ra đời tại Bình Định rồi lan tỏa khắp các tỉnh Nam Trung Bộ và tới cả vùng Bình -Trị-Thiên, bởi tính hấp dẫn của nó đối với người dân ở nông thôn, vì thế đã từng có câu ca dao:

Rủ nhau đi đánh Bài chòi

Để con nó khóc mà lòi rốn ra..

Vậy hình thức đánh Bài chòi như thế nào mà thu hút người tham gia mạnh như vậy? Trước hết là Ban tổ chức lễ hội phải dựng 9 cái chòi bằng tranh tre lá vừa đủ cho 3-4 người ngồi chơi. Đối diện với chòi cái ở đầu bên này là bàn hội đồng cho quan viên, chức sắc ngồi, có bày biện cờ, rượu, tiền thưởng.... Bên phải chòi cái là trống chầu, bên trái là dàn nhạc gồm có nhị, hồ, kèn, trống chiến... Người chơi Bài chòi mua một tấm thẻ bài cái, trên có ghi 3 con bài con, rồi bước lên chòi ngồi chờ anh Hiệu trình diễn. Gọi là anh Hiệu nhưng người đảm nhiệm vai trò này cũng có thể là nữ.

Mở đầu dàn nhạc kèn trống nổi lên tưng bừng tạo không khí lễ hội. Anh Hiệu trong trang phục áo đỏ, chít khăn vàng bước ra hát mấy câu Bài chòi cổ chào mừng người dự hội. Tiếp theo, anh Hiệu rút tấm thẻ có hình tượng mang tên con bài, tay giơ cao con bài, miệng hát những câu Thai, câu nào trùng với con bài người chơi thì người đó gõ ba tiếng mõ báo hiệu mình đã trúng và anh Hiệu liền mang con bài trên tay mình đến trao cho người trúng và hát một câu chúc mừng. Cứ thế, anh Hiệu lại rút từng con bài khác và hát liên tục. Người nào trúng được 3 con thì gọi là Tới và đánh một hồi mõ, nếu chòi chòi cái trúng thì người thắng đánh một hồi trống cái và âm nhạc lại nổi lên tưng bừng chào mừng người thắng cuộc. Anh Hiệu làm thủ tục dâng lễ thưởng, gồm một cây cờ, một chén rượu và tiền thưởng cùng với câu hát nam chúc tụng thật hay, thật xúc động... Mỗi hiệp Bài chòi kéo dài 3 ván. Ai trúng thì tiền thưởng gấp đôi tiền mua thẻ, coi như được lộc may mắn đầu năm mới....

Cũng cần phân biệt giữa hai trò chơi dân gian là Bài chòi và Lô tô. Lô tô dùng vần con số, ví dụ: Vân Tiên mà gặp Nguyệt Nga là con 73. Còn Bài chòi thì dùng con chữ, ví dụ: Con mắt chấp chá nhảy xa ông ầm. Độc đáo và thú vị là 27 con bài đều là 27 câu hát mà danh từ cuối hoặc gần cuối của mỗi câu hát chính là tên con bài. Chẳng hạn:

Thò tay rút thẻ trúng gả ông ầm

Hay đi sập hầm là anh Tứ Cẳng

Một dề trăng trắng là chị Bạch Huê

Ăn cận nằm kề là anh Chín Gối

Ba chìm bảy nổi là chị Sáu Ghe

Lập bạn lập bè là anh Năm Dụm

Hay dùm hay túm là anh Tứ Xách đã quen

Quần áo lung tung Nhì Nghèo cực khổ

Hay bươi hay mổ là chị Ba Gà

Có ngạnh có ngà là anh Tứ Tượng...

Cứ thế, lần lượt tên của các con bài tiếp theo là: Tám Dừng, Ngũ Trợt, Tứ Móc, Tam Quăng, Bánh Hai, Cửu Điều, Ba Bụng, Chín Cu, Nhứt Nọc, Thất Vung, Bát Bồng, Lục Chạng, Tám Miếng, Nhứt Trò, Bảy Thưa, Bảy Liễu và Cửu Chùa.  Trước khi hô những câu Thai theo tên tấm thẻ bài, anh Hiệu hát một câu bài chòi theo điệu xuân nữ như lời rao:

Vô đây quớ (ớỏ) bạn vô đây

Đầu năm mời bạn cầu may chốn này

Vui xuân với hội Bài chòi

Nói lên bản sắc quê tôi đậm đà

Từ trẻ em cho tới người già

Ai ai cũng mộ lời ca tiếng đờn

Bà con mau khá nhanh chơn (chân)

Xúm xít trật tự lại gần nghe chơi

Nói lên những chuyện cuộc đời

Được bày tôi thể hiện qua trò chơi bài chòi

Chín chòi đã đủ cả rồi

Hiệu tôi xin rút thử coi con gì...

Và hô tiếp câu Nhứt Trò:

Đi đâu mang sách đi hoài

Cử nhân không đỗ tú tài cũng không

Lại hô tiếp câu Nhứt Nọc:

Chín muồi rồi mà không chịu rụng

Cái cuốn tròn tròn như cái dao phay

Khuyên em đừng có thày lay

Thấy rồi, cứ thấy đừng thò tay mà rờ...

Rồi câu Ba Bụng:

Trồng trầu thì phải khai nương

Làm trai hai vợ phải thương cho đồng

Một chàng hai thiếp khó phân

Anh về lượng lại (àïí) cầm cân cho bằng...

Cứ thế, anh Hiệu hát liên tục đến khi chòi nào trúng liền 3 con thì mới dứt một hiệp và lễ trao thưởng lại được tiến hành một cách hào hứng, vui vẻ, tạo nên tính hấp dẫn liên tục khiến cho người chơi cũng như người xem luôn háo hức, hy vọng. Trước đây ở Bình Định có những nghệ nhân hát bài chòi cổ như bà Minh Đức hoặc ông Trần Lâm Tới v.v... có khả năng hát liên tục trong một vài tiếng đồng hồ, bởi họ có hơi khỏe, giọng tốt, có vốn nghề vô cùng phong phú đã tích lũy và trải nghiệm trên sân khấu trong nhiều chục năm; đặc biệt là họ có khả năng ứng đối rất linh hoạt.

Hiện nay, Bài chòi chuyên nghiệp và Bài chòi dân gian (diễn xướng dân gian) cùng song song tồn tại ở khắp các tỉnh duyên hải miền Trung. Bài chòi cũng giống như Đờn ca tài tử và sân khấu Cải lương ở Nam Bộ, là những loại hình nghệ thuật thấm đẫm chất dân gian và dân tộc, như một món ăn tinh thần không thể thiếu đối với người lao động ở nông thôn Việt Nam. Vừa qua, nghệ thuật Bài chòi đã được Bộ VH -TT&DL chỉ đạo cho tỉnh Bình Định và các ngành chức năng lập hồ sơ đệ trình UNESCO xét công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Bài và ảnh: Trương Hoàng