QĐND - Mồ côi mẹ năm 12 tuổi, cha lấy vợ kế, thân phận Lê Thị Yến tựa cô Tấm trong chuyện cổ dân gian.

Mùa xuân năm 1063, Vua Lý Thánh Tông đã ở tuổi “tứ tuần” nhưng chỉ sinh con một bề là gái, không có con trai kế vị, thần dân trong kinh ngoài trấn ai cũng buồn lo. Vua xa giá đến “cầu tự” ở chùa Dâu vùng Kinh Bắc. Trong lúc vãn cảnh đẹp vùng thôn đã, dân chúng vui mừng đón vua, trừ một cô thôn nữ vừa hái dâu vừa hát, chẳng hề bận tâm đến không khí vui mừng gần đó. Khi đi qua, Vua bắt chuyện làm quen, cô gái quỳ tâu:

- Thiếp là con kẻ bần gia, phải làm lụng tối ngày để phục vụ song thân, không dám ngơi tay để xem “long diện” (mặt rồng).

Thấy thôn nữ đẹp người, đẹp nết, hay chữ, nhà Vua đã hạ chỉ đưa cô gái về triều, xây riêng cho cô một cung để ở, đặt tên rất đẹp “Ỷ Lan” (đứng dựa gốc cây lan). Từ năm Quý Mão (1063), Lê Thị Yến, cô gái làng Thổ Lỗi, xứ Kinh Bắc, gần kinh Thành Thăng Long trở thành Nguyên Phi, rồi Hoàng hậu nhà Lý; vài năm sau sinh một Hoàng tử, đặt tên là Càn Đức, đem lại niềm vui lớn cho hoàng tộc và nhân dân cả nước.

Khác với các hậu phi, Ỷ Lan không trau chuốt nhan sắc để được Vua chiều chuộng mà rất quan tâm đến quốc gia đại sự, đã khổ công học tập, miệt mài đọc sách. Chỉ sau một thời gian, các triều thần đều ngạc nhiên trước tri thức, sự hiểu biết của bà trên nhiều phương diện.

Theo sử sách lưu truyền, khi nói về kế “trị quốc, bình thiên hạ” với nhà vua, Ỷ Lan tâu rõ:

 - Muốn nước giàu dân mạnh, hệ trọng nhất là phải biết nghe điều can gián của bậc trung thần, lời nói ngay nghe chướng tai đấy, nhưng lại có lợi cho việc làm, thuốc đắng khó uống nhưng khỏi bệnh. Thứ đến là phải xem quyền hành là thứ đáng sợ! Quyền lực và danh vọng thường làm thay đổi con người, tự mình tu điều đức để giáo hóa dân thì sâu hơn mệnh lệnh, dân bắt chước người trên thì nhanh hơn pháp luật. Nước muốn mạnh, Hoàng đế còn phải “nhân từ với muôn dân”. Xưa nay ai thu phục được “nhân tâm” thì hưng thịnh, ai cậy vào sức mạnh thì sẽ mất, không còn.

- Phàm xoay cái thế thiên hạ đều ở “trị” chứ không phải ở “sức”, thu tấm lòng thiên hạ ở “nhân” chứ không phải ở “bạo”. Hội tụ đủ các điều đức đẹp ấy, nước Đại Việt ta sẽ vô địch đời đời.

Khi tâu về kế sách gìn giữ “an ninh quốc gia” Đại Việt, nhà Vua đã vô cùng ngạc nhiên từ những lời tâu của Hoàng Hậu.

- Các bậc tiền vương xưa không sợ dân giàu, mà chỉ sợ nước không yên!

Giải đáp thắc mắc của Vua: Nước yên mà nghèo thì sung sướng nỗi gì? Hoàng Hậu nói:

 - Tâu bệ hạ, giàu mà không yên thì lúa có đầy kho cũng không thể ngồi mà an hưởng được.

- Nhưng sự “không yên” có phải do sự “không giàu” mà ra đâu?

- Tâu bệ hạ, chẳng phải là sợ giàu mà là từ sự “muốn giàu”. Người giàu lại muốn giàu thêm, người nghèo muốn thành giàu, thiên hạ ai chẳng muốn giàu, tính tham dục tự nhiên đã sẵn có trong lòng. Vì muốn giàu, kẻ này thì bất nhân tàn ác, kẻ kia lại sinh lòng phản trắc, xem nhẹ tình cốt nhục cha con, anh em, họ đâu còn biết được lễ nghĩa, liêm sỉ là gì nữa.

 -         Vậy thì Trẫm phải làm gì đây?

- Tâu bệ hạ, nếu muốn giàu mà quên lễ nghĩa sẽ dân thì giàu, nước yếu, xin bệ hạ đã thương dân như con thì nên có chung sự răn dạy rộng rãi bắt buộc với mọi người trong thiên hạ, chỉ khi nào từ quan đến dân đều biết trọng từ cách làm người hơn tham vọng làm giàu, biết kiềm chế lòng tham dục thì ngày ấy nước mới có kỷ cương, phép tắc, mới trở nên vững vàng được. Một bậc “minh quân” chính là phải kiềm chế được ý muốn làm giàu “vô hạn” của kẻ có chức có quyền, phải lo cho dân có cơm ăn áo mặc, dư dả quanh năm.

Trong lần đàm đạo giữa Vua và Hoàng Hậu về chuyện bức bối nơi thôn dã do các quan quản hạt gây nên, như tệ đút lót quan trên khi kiện cáo tranh chấp điền viên, Ỷ Lan đã tâu:

 - Thói thường quyền lực danh vọng dễ làm người ta thay lòng đổi dạ, kẻ có quyền lực chỉ giết được người, chứ không thể giết được lòng người, người có đức lấy đạo khoan mà phục được dân, còn người thường phải lấy cách nghiêm mà trị dân mới được, ví như lửa nóng, dân trông thấy mà sợ, cho nên chết vì lửa thì ít; Nước mát dân khinh nhờn, cho nên chết vì nước thì nhiều, thế mới biết đạo khoan là khó… Người giỏi trị nước phải biết “Kết hợp cả khoan và dung”, và nghiêm lệnh như sự phối hợp của cả hai bàn tay của một người, nhưng từ biết đến làm, từ làm hỏng đến làm được là chặng đường dài, người có tấm lòng đi được chặng đường thứ nhất, người biết sửa mình sẽ đi được cả hai chặng đường.

 Năm 1069, Vua thân chinh đi đánh Chiêm thành, Ỷ Lan làm nhiếp chính coi việc nội trị, bà rất trọng quan, thương dân; để các lão thần chống gậy vào chầu miễn quỳ lạy, được ngồi ghế cùng mình bàn quốc sự. Năm ấy thiên tai lũ lụt, mùa màng thất bát nhiều nơi sinh loạn. Nhờ kế sách giữ nước của bà đúng đắn, quyết đoán, táo bạo, đã dẹp yên loạn lạc, cứu đói cho dân, bỏ tiền nội phủ ra chuộc con gái nhà nghèo phải đi ở đợ rồi gả cho người góa vợ, có tác động tốt đến binh sĩ yên tâm chống giặc phương xa.

Lý Thánh Tông băng hà (1072) khi Hoàng hậu 28 tuổi, triều Lý tạm thời rối ren, Thái tử Càn Đức (con đẻ của Ỷ Lan) được nối ngôi, niên hiệu là Lý Nhân Tông mới 7 tuổi.

 Ỷ Lan trở thành Hoàng Thái hậu nhiếp chính và Tể tướng Lý Thường Kiệt phò vua, Đại Việt ta vẫn khởi sắc, nhanh chóng thịnh cường. Năm 1077, Tống triều dấy binh sang xâm lược. Để Lý Thường Kiệt rảnh tay chống Tống, Thái hậu Ỷ Lan bỏ qua chuyện cũ, trả lại chức Thái sư cho Lý Đạo Thành-một cách ứng xử bao dung, vị tha, vô cùng cao thượng xuất phát từ quyền lợi quốc gia dân tộc (ông này đã ủng hộ Hoàng hậu Thương Dương gạt Ỷ Lan ra khỏi triều đình gần nửa năm, song được Lý Thường Kiệt giúp sức, Ỷ Lan mới được trở lại quyền nhiếp chính) để cùng mình điều khiển triều chính, bảo vệ hậu phương. Lý Thường Kiệt đã chiến thắng Tống quân (kể cả khi đánh vào nơi họ xuất quân sang xâm lược nước ta).

Trong hơn nửa thế kỷ làm Hoàng hậu, nhiếp chính 2 vua Nhà Lý (1066-1117), Ỷ Lan đã sinh thành vua Lý Nhân Tông, bậc minh quân triều Lý, trị vì lâu nhất so với gần 90 Hoàng đế phong kiến Việt Nam, giúp vua Lý Thánh Tông (chồng) nhiều kế sách giữ nước độc đáo dẹp yên thù trong, giặc ngoài.

Nhân dân đã tôn vinh Nguyên phi Ỷ Lan- người phụ nữ có tài “kinh bang tế thế” qua hai thế kỷ cách ta 900 năm, xây đền thờ bà ở nhiều nơi trong nước.

NGUYỄN TÂN HÒA

(sưu tầm)