Giáo sư Vargyas Gábor sinh năm 1952, hiện là thành viên Hội đồng khoa học Viện Dân tộc học, Trung tâm Khoa học Nhân văn, Viện Hàn lâm khoa học Hungari. Ông cũng là giáo sư nhân học tại Khoa Dân tộc học và Nhân học văn hóa châu Âu, ngành Khoa học Nhân văn, Đại học Pécs (Hungari). Ông quan tâm đặc biệt đến các nền văn hóa của các tộc người ở Đông Nam Á và châu Đại Dương. Ông bắt đầu nghiên cứu thực địa ở Việt Nam từ năm 1985 với cộng đồng người Bru-Vân Kiều sinh sống ở dãy Trường Sơn, chủ yếu là khu vực huyện Hướng Hóa (Quảng Trị). Theo tổng điều tra dân số năm 2009, người Bru-Vân Kiều ở Việt Nam có 74.506 người, trong đó tập trung ở vùng núi Quảng Trị là 55.079 người, chiếm 73,9%. Huyện Hướng Hóa là một trong những trung tâm tập trung nhiều người Bru-Vân Kiều nhất. Từ mối quan tâm ban đầu đến các vấn đề văn hóa, phong tục tập quán truyền thống, sau này ông quan tâm đến quá trình biến đổi văn hóa của người Bru. Hơn ba thập kỷ qua, Vargyas Gábor đã có nhiều đóng góp lớn trong nghiên cứu, lý giải và giới thiệu văn hóa truyền thống của người Bru ra thế giới.
Hành trình nghiên cứu dân tộc học của Vargyas Gábor ở Việt Nam diễn ra trong bối cảnh khá đặc biệt. Nên nhớ, đầu thập niên 1980 là quãng thời gian đất nước ta gặp nhiều khó khăn trong việc định hướng phát triển. Nạn đói đe dọa con người ở mọi nơi. Đây cũng là thời gian đất nước chuẩn bị chuyển mình bằng công cuộc đổi mới toàn diện năm 1986. Việc một nhà nghiên cứu người châu Âu đến Việt Nam thực địa lúc đó là vô cùng khó khăn. Chính
Vargyas Gábor đã nhấn mạnh: “Trong bối cảnh địa chính trị quen thuộc là chiến tranh Việt Nam kéo dài sau nhiều thập kỷ và sau đó là nhiều năm đóng cửa về mặt chính trị. Đất nước này thành một điểm rất khó tiếp cận đối với các nhà khoa học. Chỉ có các nhà nghiên cứu thuộc nhóm nước xã hội chủ nghĩa mới có cơ hội”. Vargyas Gábor đến từ một đất nước xã hội chủ nghĩa, nhưng để hiện thực hóa cơ hội mà ông nói thì cần được sự giúp đỡ của nhiều nhà khoa học ở cả Hungari và Việt Nam. PGS, TS Nguyễn Văn Huy (lúc đó là Phó viện trưởng Viện Dân tộc học Việt Nam) còn nhớ: “Trước khi ông Vargyas Gábor qua Việt Nam nghiên cứu thì ông Bodrogi Tibor, Viện trưởng Viện Dân tộc học
Hungari đã qua trao đổi và ký kết hợp tác với Viện Dân tộc học Việt Nam. Sau đó cùng với cán bộ viện vào tận Quảng Trị để xem xét và lựa chọn địa bàn nghiên cứu cho Gábor”.
Đặt chân vào vùng núi Quảng Trị, nơi từng là điểm nóng hứng chịu rất nhiều bom đạn trong chiến tranh, Vargyas Gábor phải đối diện với nhiều khó khăn. “Những dấu tích này (chiến tranh-TG) cho đến năm 1985, sau 10 năm thống nhất đất nước và sau khi quân đội Mỹ rút lui, vẫn còn hiện hữu khắp nơi. Những chiếc xe tăng nằm đâu đó, hay trong quá trình đốt nương thường có bom nổ”. Nhưng điều đó không làm ông lo lắng, trái lại, ông thấy thú vị khi tìm được môi trường cần thiết cho nghiên cứu của mình: “Nghịch lý là một đất nước bị ném bom tới mức hoang sơ và nghèo đói (nạn đói cao điểm nhất ở Việt Nam rơi vào năm 1985) lại trở thành nơi bảo tồn hay tái sinh lối sống truyền thống của người Bru”. Để xâm nhập vào nền văn hóa của người dân bản địa, ông xin đến sinh sống trong một gia đình người đàn ông có hai bà vợ và hai đứa con nhỏ ở làng Đông Chô (huyện Hướng Hóa). Địa bàn nghiên cứu của ông đầy rẫy khó khăn: “Nơi ở của tôi không có đường nhựa, không có điện, đài, điện thoại, bưu điện, cửa hàng, bác sĩ hay bất kỳ một sản phẩm nào thuộc về nền văn minh phương Tây… Chúng tôi cách Khe Sanh một ngày đi bộ, ở đây có thể tìm thấy một số đồ vật thuộc nền văn minh hiện đại. Nhưng hai ngày đi lại trong bối cảnh rừng nhiệt đới (có lúc đi ngang qua các khu thảo nguyên ngập nắng), đi qua các cây cầu treo không được thiết kế cho cân nặng của người châu Âu, mối đe dọa của hổ, báo (họ bẫy được một con trong thời gian tôi ở đó!), ba lô nặng trĩu trên lưng, mưa liên tục trong 6 tháng mùa mưa, các loài đỉa và tất cả những gì có thể đi kèm theo đó cũng đủ để tôi không còn hứng thú với những đồ vật thuộc thế giới của nền văn minh nữa”. Ông sinh sống như một thành viên trong gia đình người Bru. “Ăn ngày hai bữa, họ ăn gì tôi ăn nấy-một ngày ăn vài bát cơm là đồ ăn duy nhất và tôi phải góp tiền. Các “món ăn kèm” đều đến từ rừng, vườn hoặc sông. Trong 10 tháng đó, tôi không hề có đường, cà phê, nước giải khát hay bất kỳ đồ dùng cao cấp nào”.
Vậy nên, trong hai tháng đầu tiên, ông bị giảm 20kg và sau đó còn giảm nhiều hơn. Khó khăn về vật chất là vậy, khó khăn về tinh thần còn lớn hơn. Phải sống xa gia đình, đặc biệt là xa vợ con khi tuổi đời đang giai đoạn sung sức nhất luôn là thử thách lớn với mọi người chứ không riêng gì Gábor. Trong 10 tháng điền dã vắt ngang hai năm 1987-1988, ông chỉ hai lần nhận được thư từ gia đình. Chắc sẽ có người thắc mắc rằng khó khăn, gian khổ và nguy hiểm như vậy, sao ông vẫn cứ lựa chọn để theo đuổi con đường đó? Đó chính là sự lãng mạn, sự hấp dẫn của nghề dân tộc học. Như Gábor tâm sự: “Một năm rưỡi ở đây là thời gian thú vị nhất cuộc đời tôi, nó ảnh hưởng tới cả cuộc đời sau này. Đến nay, những kinh nghiệm có được trong khoảng thời gian này cũng định hướng sự nghiệp khoa học và suy nghĩ của tôi. Từ khi 13 tuổi, tôi đã chuẩn bị tinh thần để đắm chìm trong những điều kỳ lạ, những hoài niệm cổ xưa. Đối với tôi, lĩnh vực nhân học không thể nghiên cứu mà không có tương tác trực tiếp và mối quan hệ mật thiết với những vấn đề mà xã hội cần tìm hiểu. Trong quá trình điền dã ở đây, tôi mới giác ngộ mình là ai, sinh ra trên thế giới này với nhiệm vụ gì. Và tôi cũng thực sự trưởng thành trong thời gian này”.
Nghiên cứu điền dã dài ngày không phải là một điều lạ lẫm trong giới nghiên cứu dân tộc học-nhân học. Nhưng không phải ai cũng có thể làm được như Gábor ở một vùng đất xa lạ trong điều kiện khó khăn. Như PGS, TS Nguyễn Văn Huy nhận định: “Trước Gábor cũng có một số nhà dân tộc học ở các nước xã hội chủ nghĩa sang Việt Nam làm việc, nghiên cứu. Cũng có người ở lại lâu dài. Nhưng để nghiên cứu thực địa ở địa bàn lâu dài hàng năm trời, học tiếng Bru, tiếng Việt và phỏng vấn bằng ngôn ngữ bản địa nhằm tìm hiểu cặn kẽ các nghi lễ trong cả một chu kỳ nông lịch thì Gábor là trường hợp gần như duy nhất. Đặc biệt hơn, khi ông ấy đến từ một đất nước phương Tây xa xôi nhưng lại làm được những điều mà các nhà nghiên cứu Việt Nam chưa làm được”.
Hành trình khám phá thế giới văn hóa người Bru-Vân Kiều ở miền Trung Việt Nam của Vargyas Gábor mang lại nhiều kết quả thú vị. Cuốn sách được giới thiệu ở Việt Nam năm 2018 với tựa đề “Bất chấp định mệnh: Văn hóa và phong tục tập quán người Bru-Vân Kiều” trở thành một nghiên cứu nhân học văn hóa kinh điển về người Bru-Vân Kiều ở Việt Nam. Còn với Vargyas Gábor, cuộc hành trình dẫn nhập vào văn hóa Bru của ông vẫn chưa kết thúc. Sau quãng thời gian nghiên cứu đầy khó khăn từ năm 1985 đến 1989, ông tiếp tục quay lại Việt Nam. Và trong hơn một thập kỷ gần đây, ông không chỉ quan tâm đến cộng đồng đã được tiếp cận trước đây mà còn đi điền dã ở các cộng đồng người Bru di cư đi nơi khác. Nhất là các nhóm di cư từ Hướng Hóa vào Tây Nguyên để tìm hiểu về sự biến đổi văn hóa của họ.
Vargyas Gábor đã tìm thấy những gì từ những cuộc hành trình khám phá văn hóa Bru-Vân Kiều, và chúng ta sẽ tìm thấy những gì từ những cuộc hành trình của Vargyas Gábor? Có lẽ chỉ có thời gian mới trả lời được. Nhưng với những gì ông đã công bố, chúng ta có quyền hy vọng và chờ đợi những kết quả từ các cuộc hành trình tiếp theo của ông.
BÙI HÀO