Đôi điều thời sự về một "đề tài vĩnh cửu"

Công cuộc đổi mới và cảm hứng sáng tạo

Đời sống VHNT Việt Nam trong khoảng vài thập niên gần đây cũng xuất hiện khá nhiều tác phẩm VHNT đề tài lịch sử. Chỉ tính riêng trong lĩnh vực văn học, bên cạnh những tác giả đã thành danh vẫn tiếp tục tâm huyết với đề tài này, danh sách các cây bút viết về đề tài lịch sử còn có thêm nhiều tên tuổi mới, thuộc nhiều thế hệ, như: Nguyễn Thế Quang, Phạm Ngọc Cảnh Nam, Lưu Sơn Minh, Sương Nguyệt Minh, Uông Triều, Nguyễn Thế Hùng, Trần Thị Huyền Trang, Nguyễn Anh Vũ, Lê Vũ Trường Giang, Phạm Thái Quỳnh v.v.. Và nếu coi những tác phẩm viết về các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ Tổ quốc và làm nghĩa vụ quốc tế của dân tộc ta trong nửa cuối thế kỷ 20 cũng là những tác phẩm thuộc đề tài “lịch sử gần”, thì danh sách trên đây còn có thêm nhiều gương mặt “7x, 8x” đang được chú ý, như: Nguyễn Đình Tú, Doãn Dũng, Lê Thị Kim Hòa v.v.. Chỉ tính trong vòng dăm năm gần đây, nhiều tiểu thuyết và tập truyện ngắn về đề tài lịch sử đã được trao Giải chính thức hoặc được Bằng khen của Hội Nhà văn Việt Nam. Điều đó đã phần nào phản ánh diện mạo của mảng đề tài lịch sử trong đời sống VHNT Việt Nam đương đại.

Lý giải về sự “nở rộ” của các tác phẩm VHNT về đề tài lịch sử trong vài thập niên gần đây, có nhà nghiên cứu cho rằng, bởi đây là giai đoạn bản lề giữa hai thế kỷ và hai thiên niên kỷ, dân tộc ta đã trải qua nhiều cột mốc lịch sử quan trọng với nhiều biến cố thăng trầm, đến nay đã có thể “tổng kết” một cách thấu đáo và các văn nghệ sĩ hào hứng tham gia vào công việc này bằng những đặc trưng sáng tạo nghệ thuật. Điều đó có thể là một lý do, nhưng theo chúng tôi, chính bầu không khí đổi mới sâu sắc và toàn diện, khởi xướng từ giữa thập niên 80 của thế kỷ trước đã khích lệ và bảo đảm cho các văn nghệ sĩ mạnh dạn, tự tin, hưng phấn đến với đề tài lịch sử. Đồng thời, sự bùng nổ thông tin của “thế giới phẳng” cùng quá trình toàn cầu hóa và công cuộc hội nhập quốc tế sâu rộng của đất nước cũng tạo điều kiện cho các văn nghệ sĩ nước ta tiếp xúc với nhiều trường phái “thời thượng” trong lĩnh vực VHNT, tạo nên những thay đổi về quan điểm nghệ thuật và phương pháp sáng tác VHNT của nhiều văn nghệ sĩ. Bởi thế, trong một số tác phẩm VHNT, có những vấn đề của lịch sử được đánh giá lại khác với quan niệm lâu nay; có những nhân vật lịch sử được “chiêu tuyết” hoặc “giải thiêng” với tinh thần nhân văn hiện đại, khách quan và khoa học để công chúng đương đại có cái nhìn toàn diện, biện chứng và dân chủ hơn về quá khứ và tiền nhân.

Trong không gian sáng tạo cởi mở, với sự ảnh hưởng ở những mức độ khác nhau của các lý thuyết mỹ học hiện đại và hậu hiện đại, VHNT đề tài lịch sử ở nước ta đã có những vận động, chuyển đổi đáng kể về quan điểm nghệ thuật và phương pháp sáng tạo. Một số tác giả và tác phẩm vẫn theo xu hướng truyền thống là tái hiện các sự kiện lịch sử theo tinh thần khách quan, lấy việc miêu tả các tình tiết của sự kiện lịch sử và hành động của nhân vật lịch sử thay cho những bình luận, đánh giá chủ quan của tác giả… Một số tác giả và tác phẩm vẫn coi tác phẩm VHNT đề tài lịch sử là một trong những công cụ giáo dục tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc, trách nhiệm công dân… thông qua việc lựa chọn và tái hiện những giai đoạn lịch sử đầy biến động với nhiều vấn đề hệ trọng của dân tộc, cùng những sự kiện tiêu biểu, những nhân vật lịch sử xứng đáng được tôn thờ và ngưỡng mộ. Bên cạnh đó, xuất hiện xu hướng coi lịch sử chỉ như một cái “cớ” để nhà sáng tạo phân tích, luận giải những sự kiện lịch sử và số phận lịch sử theo tinh thần “đối thoại dân chủ” với quá khứ và tiền nhân. Xét trên góc độ khảo sát-nghiên cứu thì những tác phẩm sáng tạo theo xu hướng này đã mang lại cho VHNT đề tài lịch sử sự đa dạng, phong phú và mới mẻ trong phương cách tiếp cận cũng như phong cách thể hiện và đấy là điều cần được ghi nhận. Thực tế cũng cho thấy có những tác phẩm sáng tạo theo khuynh hướng này đã mang lại những hiệu ứng nghệ thuật khác lạ, đạt được những hiệu quả nghệ thuật nhất định.

Tuy nhiên, một số tác phẩm sáng tác theo khuynh hướng “đổi mới” trên đây đã gây nên những phản ứng trái chiều trong dư luận. Tình trạng này ở lĩnh vực sân khấu và điện ảnh có phần “êm” hơn lĩnh vực văn học. Nguyên nhân của sự phản ứng nằm ở mối quan hệ giữa sự thật lịch sử và hư cấu nghệ thuật trong sáng tác VHNT. Đây là vấn đề muôn thuở của mọi nền VHNT trên thế giới. Nhưng ở Việt Nam thời gian qua có phần quyết liệt hơn, bởi VHNT Việt Nam về đề tài lịch sử chỉ mới hình thành từ khoảng 2 thế kỷ gần đây, với những tác phẩm chủ yếu viết theo chính sử (mặc dù “chính sử” đôi khi cũng có những sai lầm, hạn chế) và công chúng đã quen với tâm lý tiếp nhận bị chính sử chi phối. Vì vậy, một tác phẩm VHNT mà nói khác với chính sử là lập tức trở thành “có vấn đề”; thậm chí đôi khi bị quy kết nặng nề. Đây còn là sự xung đột giữa hư cấu nghệ thuật với tâm thức cộng đồng. Người Việt có truyền thống tôn trọng tiền nhân, tôn thờ những vị anh hùng dân tộc và danh nhân văn hóa. Trong tâm thức cộng đồng dân tộc, những vị tiền bối, anh hùng, danh nhân… hoặc là được linh thiêng hóa, huyền thoại hóa; hoặc là được định vị như những mẫu người lý tưởng, tài đức song toàn, không có tì vết, mọi sự “nói khác” ắt sẽ bị phản đối, không thể chấp nhận.

Cẩn trọng với “con dao hai lưỡi”

Loại trừ một số nguyên nhân do tâm lý và thói quen tiếp nhận VHNT của công chúng kể trên, thời gian qua có không ít trường hợp mà sự phản ứng của dư luận là hết sức chính đáng và cần thiết. Đó là thái độ đối với những tác phẩm VHNT đề tài lịch sử đã thiếu tôn trọng các giá trị lịch sử, làm méo mó các nhân cách lịch sử và sự thật lịch sử. Một số tác giả đã lạm dụng quá mức khuynh hướng “giải thiêng”, “giễu nhại” và “hoài nghi lịch sử”; từ đó mà có những tình tiết và nhân vật được hư cấu phi thực tế, thiếu nhân văn. Có tác phẩm miêu tả Nguyễn Trãi là con người yếu đuối, nhu nhược, thỏa hiệp, gọi tướng giặc là “sư huynh”; Nghĩa quân Lam Sơn là đội quân ô hợp, thô lỗ, ích kỷ, cuồng sát; Nguyễn Huệ-Quang Trung là kẻ vô học, đam mê sắc dục đến mức chết không nhắm được mắt; Thái hậu Ỷ Lan (người hai lần nhiếp chính góp phần làm nên những trang sử rực rỡ thời Lý) là người đàn bà đam mê quyền lực, sát nhân, mưu mô ích kỷ… (!). Có những tác phẩm, tác giả đã phóng đại, cường điệu quá mức một chi tiết sai lầm hoặc một hạn chế nào đó của nhân vật lịch sử, miêu tả đó như là bản chất của đối tượng. Có những tác phẩm lại khai thác quá mức bản năng dục tính, biến nhân vật lịch sử thành một kẻ dâm ô, bệnh hoạn… Những “cảm hứng sáng tạo” kiểu ấy là sự đùa giỡn quá trớn đối với lịch sử và tiền nhân, sa vào tự nhiên chủ nghĩa trong sáng tạo nghệ thuật, dẫu vô tình hay chủ ý thì cũng đã tự loại bỏ sản phẩm của mình khỏi các giá trị văn hóa của cá nhân và cộng đồng và tất nhiên nó sẽ không còn tư cách một tác phẩm VHNT nữa.

“Giải thiêng” lịch sử là một khuynh hướng sáng tác của chủ nghĩa hiện đại và hậu hiện đại, nhằm tái dựng hiện thực ở một góc độ khác; “hóa giải” tính trang nghiêm, huyền bí của nhân vật, sự kiện vốn đã được thừa nhận qua nhiều thế hệ, nhằm đưa các nhân vật lịch sử về gần hơn với công chúng đương đại, để công chúng chiêm ngưỡng và noi theo. VHNT “giải thiêng” chủ trương khai thác những khía cạnh đời thường của các thần tượng-vĩ nhân để hậu thế có cái nhìn toàn diện, biện chứng và dân chủ hơn về những nhân vật lịch sử. Đó là ý nghĩa nhân văn của VHNT “giải thiêng”. Nhưng khi nhà sáng tạo hoặc là do khiếm khuyết về các kiến thức lịch sử-văn hóa liên quan đến vấn đề lịch sử mà mình đang đề cập; hoặc là do non vụng tay nghề trong sáng tạo tác phẩm; hoặc là do những động cơ ngoài VHNT… thì cảm hứng “giải thiêng” sẽ bị lạm dụng đến mức cực đoan và tác phẩm sẽ là một sự chà đạp lịch sử, thóa mạ con người mà không một công chúng bình thường nào có thể chấp nhận được.

“Giải thiêng” là một khuynh hướng nghệ thuật khách quan, nhưng đó là con dao hai lưỡi trong sáng tạo VHNT đề tài lịch sử. Để phát huy tính nhân văn, tích cực và tránh được những tiêu cực, hạn chế của khuynh hướng này, đòi hỏi nhà sáng tạo VHNT phải có Tâm và có Tầm. Cái Tâm bắt đầu từ động cơ đến với đề tài lịch sử của văn nghệ sĩ. Đó là nhu cầu tìm về nguồn cội, nhu cầu khám phá những bước thăng trầm của lịch sử và tái hiện bằng ngôn ngữ nghệ thuật những vinh quang và cay đắng mà lịch sử đã trải qua. Thông qua đó mà tìm ra câu trả lời góp phần xây dựng cuộc sống hiện tại tốt đẹp hơn. Nhu cầu ấy tạo nên nguồn cảm hứng sáng tạo và đó là yếu tố đầu tiên bảo đảm cho thành công của những sáng tác về đề tài lịch sử. Nhưng chỉ có Tâm thôi chưa đủ, người nghệ sĩ còn cần phải có Tầm, bao gồm kiến thức lịch sử, tri thức văn hóa và phương pháp khoa học khi xem xét, đánh giá các vấn đề lịch sử. Có hiểu biết sâu sắc lịch sử, có kiến thức tổng hợp thuộc nhiều lĩnh vực, có “phông” văn hóa dày-rộng và trải nghiệm cuộc sống sâu sắc thì mới tái hiện trung thực bối cảnh lịch sử và thực hiện các thao tác nghệ thuật hợp lý trong bối cảnh lịch sử ấy.

Đặc biệt, để hư cấu nghệ thuật không sa vào bịa đặt, xuyên tạc lịch sử, thì văn nghệ sĩ phải bám sát nguyên tắc Chân, Thiện, Mỹ trong sáng tạo VHNT. Nguyên tắc này đòi hỏi nhà sáng tạo phải tuyệt đối trung thành với sự thật lịch sử, phải đặt nhân vật, sự kiện mà mình miêu tả, phản ánh trong bối cảnh lịch sử cụ thể, nhưng lại phải đánh giá, “phán xét” những nhân vật, sự kiện ấy bằng cái nhìn đương đại trên tinh thần nhân văn và khoa học. Khi nhà sáng tạo tôn trọng bối cảnh lịch sử, thì chân lý nghệ thuật mới thống nhất với chân lý đời sống. Có như vậy, những hư cấu, tưởng tượng mới phù hợp với sự thật lịch sử và tất nhiên mới chạm tới các giá trị Chân, Thiện, Mỹ.

Ngày nay ở nước ta, chủ nghĩa hiện thực không còn độc tôn trong sáng tạo VHNT. Công cuộc hội nhập quốc tế trong thời đại toàn cầu hóa, cùng đời sống chính trị trong khu vực và trên thế giới đang đặt vấn đề bản sắc dân tộc và toàn vẹn lãnh thổ quốc gia trước sự tồn vong. Bối cảnh ấy thôi thúc văn nghệ sĩ tìm về với ký ức của dân tộc, đối thoại với tiền nhân, đặng tìm ra lời giải đáp cho những vấn đề nóng bỏng của hiện tại và tương lai đất nước, lý giải những căn bệnh của xã hội hiện tại, nhất là sự đổ vỡ của những giá trị đạo đức… Bối cảnh ấy cũng khuyến khích văn nghệ sĩ tìm tòi, đổi mới trong sáng tạo VHNT đề tài lịch sử; tìm kiếm những hình thức mới mẻ và hiệu quả, đa dạng hóa cách tiếp cận đề tài và đổi mới nghệ thuật thể hiện, phù hợp với nhu cầu và tâm lý tiếp nhận của công chúng đương đại. Đó cũng là tình cảm và đòi hỏi của công chúng đối với đội ngũ các văn nghệ sĩ của đất nước hiện nay.

TUYÊN HÓA