Mùa đông buồn tẻ và cô đơn. Cánh đồng mùa đông có lẽ buồn nhất trong năm. Mùa xuân là mùa gieo trồng. Cấy lúa chiêm, tra đỗ, gieo vừng, trồng rau, chăm sóc lúa... Câu ca dao: Tháng Chạp là tháng trồng khoai/ Tháng Giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà/ Tháng ba cày vỡ ruộng ra/ Tháng tư gieo mạ thuận hòa mọi nơi... ai ai cũng đã thuộc nằm lòng. Lúc nào trên cánh đồng cũng có người tất bật chăm bón, vun trồng. Mùa hạ, cánh đồng lại càng bận rộn hơn. Gặt chiêm xong là phải làm vụ mùa ngay. Vừa gặt lúa, vừa tra mạ, vừa làm đất chuẩn bị cho vụ mùa. Chậm ngày nào là vụ mùa kém thu ngày đó. Các cụ chả dạy “mùa hơn đêm, chiêm hơn sớm” đó là gì. Cánh đồng mùa hè vui lắm. Tiếng người í ới gọi nhau, tiếng giục trâu cày bừa “vặt, diệt” râm ran từ sớm chí tối trên đồng. Còn mùa thu, cánh đồng hiền hòa hơn. Lúa mùa đang thì con gái, người ta chỉ còn việc làm cỏ, bón phân chăm sóc lúa. Không ngày nào là không có người vác cuốc ra đồng. Dẫu chẳng có việc gì thì bố tôi cũng vác cuốc đi thăm lúa. Dẫn nước về ruộng, đắp lại cái trổ mới vỡ... Và nếu chẳng có việc gì nữa thì bố tôi chống cuốc ngắm nhìn cánh đồng xanh mướt mát đang mơn man trong nắng gió thu, nhìn những sóng lúa đang đuổi nhau hết đợt nọ đến đợt kia mà hởi lòng hởi dạ. Chẳng mấy chốc lại đến “ngày tháng mười chưa cười đã tối” để cánh đồng tíu tít vào vụ gặt. Gặt mùa xong, còn mấy tháng nữa mới đến vụ chiêm. Cho nên, chẳng mấy ai ra đồng vào mùa đông nữa! Thì có việc gì đâu mà họ ra đồng cơ chứ. Ngày xưa làm gì có vụ đông. Thế nên, tháng mười gặt hái xong là người ta bỏ không ruộng đồng mấy tháng liền. Cánh đồng trơ gốc rạ. Tha hồ cho lũ trẻ và đàn trâu nô đùa. Cánh đồng lúc này là thế giới riêng của lũ trẻ chúng tôi.
Gió bấc về. Bầu trời u ám xám xịt. Cánh đồng không một bóng người. Đúng là cảnh “đồng không mông quạnh”. Các thửa ruộng trơ gốc rạ. Cỏ cũng không mọc được. Tất cả vàng úa, trông như là không có sự sống. Lũ trâu phải cày hàm dưới xuống để cố bứt lấy những ngọn cỏ thoi thóp còn sót lại cho vào miệng. Nhìn chúng ăn như thế, thương lắm. Cứ như là chúng đang gặm đất vậy. Còn lũ trẻ chúng tôi thì tha hồ đùa nghịch. Việc quan trọng đầu tiên là chia nhau đi vơ những gốc rạ về chất thành đống rồi đốt lên. Ánh lửa hồng nhảy múa, ngọn khói xanh bay lên là tín hiệu nhạy nhất để thu thập lũ trẻ. Thôi thì dù đang bận chơi đồ hàng ở đâu, đánh quay, đánh khăng ở đâu... cũng cứ tìm theo ngọn khói mà đến. Vòng trong vòng ngoài xúm xít quanh đống lửa. Tiếng quát tháo nhau, tranh giành nhau chỗ, hối thúc nhau vơ thêm rạ. Tiếng xuýt xoa vì rét, vì khói. Rồi thì Khói về đằng kia ăn cơm với cá/ Khói về đằng này lấy đá đập đầu... Vừa hát vừa lấy tay xua khói tạt về phía đứa bạn. Rồi thì Khói lên đến tận Thiên Tào/ Ngọc Hoàng phán hỏi: Đứa nào đốt rơm?... và cùng nhau cười ha hả. Cánh đồng vắng như thế mà chỉ có lũ trẻ trâu chúng tôi thôi cũng bỗng rộn vang nghiêng ngả cả trời chiều...
Không chỉ sưởi ấm, chúng tôi còn bày đủ thứ trò khác: Nướng sắn, nướng khoai, săn chuột, chơi đồ hàng... Khi đống lửa đã bốc cao, người chúng tôi đã ấm lên thì những trò tinh nghịch bắt đầu. Nhổ trộm sắn, bới trộm khoai lang, dỡ trộm rào rau gần đó. Những cây rong tre, cọc rào được đốt lên để lấy than hồng, giữ lâu cho đống lửa. Sắn, khoai trộm về chúng tôi cho vào lửa để nướng. Trong khi chờ chín, chúng tôi bắt bọn con gái múa hát. Đứa nào hát hay nhất thì thưởng cho một củ khoai hoặc củ sắn nướng. Có đứa ăn rồi mồm miệng đen nhem nhẻm, cười toe toét, vui đáo để... Có hôm thì chơi đồ hàng, rồi phân nhau làm vợ chồng. Tôi hay được làm chồng lắm. Vừa oách lại vừa có quyền. Tha hồ sai bảo chúng nó. Chán trò thì lũ con trai quay ra chơi trận giả. Lũ con gái làm nhiệm vụ hậu cần, y tá, cấp dưỡng... phục vụ cho “trận đánh”.
Còn một trò nữa của lũ trẻ trâu chúng tôi cũng không kém phần hấp dẫn, đó là săn chuột. Nhiều hôm, chúng tôi tổ chức chơi trò này. Đứa tìm cửa hang. Đứa vơ gốc rạ. Đứa lấy que chọc chọc. Đứa lấy mũ, áo chuẩn bị đón lõng. Nùn rạ được đốt lên, dí vào cửa hang và quạt. Khói theo hang tỏa đi theo các ngóc ngách rồi phụt ra ở cuối hang. Khi ngọn khói cuối hang vừa thoát ra bay lên thì cả lũ xúm lại lăm lăm trong tay đủ thứ. Gậy, mũ, lưới... đợi khi con chuột chui ra thì vụt hoặc chộp lấy. Thằng đầu kia vẫn ra sức quạt hun khói. Đứa đằng này thì dán mắt vào cửa hang. Mấy con chó đi theo chạy lăng xăng, sủa ông ổng càng làm cho cuộc săn chuột thêm khí thế. Không con chuột nào thoát khỏi tay chúng tôi. Con nào lỳ quá thì chúng tôi dùng cuốc moi ra, dùng gậy chọc tung bờ lên. Bởi thế, nhiều đoạn bờ bị lũ trẻ trâu chúng tôi phá nát. Có hôm người lớn đi qua bắt gặp cảnh đào bới này đã véo tai, đuổi quát chúng tôi. Ấy vậy mà khi người lớn vừa đi khỏi, chúng tôi lại tiếp tục hì hục đào bới. Lúc này, chuột là trên hết. Con nào nhanh chân chạy ra ruộng liền bị lũ chó vồ luôn. Bắt được chuột, chúng tôi đập chết, đắp bùn vào người nó, cho vào đống lửa nướng lên. Khi nào bùn khô nứt là lúc đó chuột đã chín. Chúng tôi bới ra, tách bỏ phần đất, trơ con chuột bị lột da, thịt trắng tinh, thơm phức. Lại tranh giành nhau, lại nhồm nhoàm, lại đen nhẻm mồm miệng. Quên hết cả rét. Quên cả đàn trâu. Quên cả sớm tối. Nhiều hôm, người nhà phải ra tận đồng để gọi chúng tôi về...
Chiều nay, gió bấc lại tràn về. Ngồi trong nhà, nhìn qua cửa kính thấy bầu trời xám xịt, mây đen vần vũ. Cửa phòng kín mít. Ấy vậy mà cái rét vẫn chui luồn vào được khiến khắp người cứ sởn da gà. Đôi lúc rùng mình lên xuýt xoa vì rét...
Bất chợt, tôi nhìn thấy một làn khói lam từ đâu đó bay lên ngang qua cửa sổ. Tự nhiên mùi khói xông tới nồng ấm. Tự nhiên mắt tôi cay cay. Ký ức về đồng chiều gốc rạ cứ thế cũng ùa về. Hình ảnh thuở chăn trâu trên cánh đồng chiều nào như những thước phim quay chậm trước mắt tôi. Trời ơi! Giá lúc này có được đống lửa! Giá gặp được tất cả bạn bè xưa cũ để cùng nhau vơ rạ đốt đồng? Và em nữa, người được cả lũ phân công “làm vợ” của tôi ngày ấy, bây giờ em đang ở đâu? Nhớ quá, đồng chiều gốc rạ tuổi thơ ơi...
Tản văn của ĐỖ XUÂN THU