Liền đó, ông Chủ tịch hội đồng nghệ thuật của Hội Điện ảnh tháp tùng một cụ ông, tóc trắng như cước, dáng đi hơi còng nhưng đôi mắt còn rất sáng, và một cụ bà cũng đã cao tuổi, nhưng dáng còn thon gọn, nhanh nhẹn đi ra. Đó chính là đạo diễn E.M.Gabrilov, tác giả kiêm đạo diễn bộ phim vừa chiếu và phu nhân, cụ bà Natalia Gabrilovna.
Ông Chủ tịch hội đồng nghệ thuật mời hai cụ lại chỗ chiếc ghế tựa có bàn đầy hoa mà những người phục vụ khán phòng vừa sắp xếp xong. Tiếng vỗ tay, tiếng reo hô “ura” chỉ dừng hẳn khi âm thanh một đoạn nhạc phim trữ tình sâu lắng trích từ phim "Bí mật tình yêu" réo rắt vang lên cùng với nhiều người trẻ tuổi ào lên sân khấu tặng đạo diễn những bó hoa tươi thắm. Cụ ông đón bó hoa đầu tiên rồi bằng hai tay như dâng cho cụ bà và cảm động nói: “Natasa! Cho em yêu quí nhất của anh!”.
Chương trình sau đó là một ceminar dạng hỏi đáp xung quanh bộ phim "Bí mật tình yêu". Các câu hỏi cho đạo diễn Gabrilov khá “xoáy”, như: Phim có mang tính tự truyện không? Bà nhà có phải là nhân vật người vợ trong phim không? Tại sao ở tuổi tám mươi hai mà nhà đạo diễn còn có thể dàn dựng được một bộ phim về tình yêu đắm say đến thế?...
Đạo diễn Gabrilov cười hồn nhiên hỏi một câu kiểu pha trò: “Hồi thập niên 1920, chúng tôi cũng trẻ trung như các bạn ngồi đây, đúng không ạ?”. Tiếng vỗ tay lại vang lên. Đạo diễn Gabrilov đứng dậy, ông nhẹ nhàng đỡ vợ cùng đứng lên như sự ngưỡng mộ đó là dành cho bà vậy.
Tiếp theo, với giọng sôi nổi và trẻ hơn tuổi tác, đạo diễn Gabrilov bắt đầu trả lời: “Các bạn trẻ yêu quý, có một bài hát từ lâu rồi cả người trẻ lẫn người già đều thích: Chúng ta đã trẻ trung đến thế! Chúng ta đã yêu nhau trắng trong đến thế! Chúng ta đã giúp nhau tự tin đến thế!... Nói vậy để các bạn biết, vào thập niên 1920, chúng tôi cũng đã từng căng ngực hô vang: “Ura! Ura! Ura!...” như các bạn hôm nay. Ngày đó, tôi là anh lính trận vừa kết thúc cuộc nội chiến với Bạch vệ về làm phóng viên thường trú của Báo Kinh tế nông nghiệp tại vùng vựa lúa sông Đông. Tôi đã viết một bài phóng sự phản ánh một hiện thực, đó là nhân vật bí thư đoàn thanh niên Komsomol cấp huyện chỉ huy thanh niên đắp một con đập lớn, chặn nhánh chính đổ vào sông Vonga, với mục đích chủ động nguồn nước cho nông nghiệp trong vùng. Kết quả là huyện của anh ta năm nào cũng bị lụt lội, mất mùa. Mười năm sau khi trở thành bí thư kiêm chủ tịch Xô viết huyện, nhân vật này đã cho phá con đập, giải thoát tình trạng mất mùa. Bài bút ký gây tiếng vang lớn nhưng lãnh đạo khu, nơi tôi thường trú đã trục xuất tôi về Moscow với mấy thứ tội danh. Ở tòa báo, tôi bị buộc thôi việc.
Phải "về vườn" khi mới hai mươi sáu tuổi, không có việc làm, phải sống vào suất lương và tem phiếu của vợ nên tôi đã mấy mươi lần trốn đi Sibir chặt gỗ; đến vùng Murmansk đánh cá, khai thác dầu... nhưng khi phát hiện ra tôi từng là một phóng viên bị tước quyền viết lách thì họ đuổi thẳng. Cuộc sống vật chất vô cùng khó khăn lại thêm gánh nặng mặc cảm bị loại bỏ luôn đè nặng lên tâm trí. Có lúc tôi đã thấy không thể sống thêm trên cõi đời này nữa. Nhưng Natalia một mực động viên: “Đừng nản, phải sống để đợi bình minh chứ!”.
Natalia của tôi là nghệ sĩ dương cầm, làm việc ở nhà hát lớn Moscow. Một lần, có vị lãnh đạo quan trọng của ngành văn hóa liên bang đến thăm và duyệt chương trình âm nhạc khánh tiết. Tiết mục của cô được đặc biệt khen ngợi nên vị lãnh đạo nọ đã chụp ảnh chung với Natalia cùng một số nghệ sĩ. Vị lãnh đạo tỏ ra thân thiết hỏi thăm về cuộc sống của các nghệ sĩ. Nhân đó, Natalia khẩn cầu ông tạo cho chồng mình một việc làm. Cô tự tin nói: "Anh ấy là một cựu chiến binh, là một nhà báo có tài, nếu cứ bị loại bỏ mãi sợ anh ấy hỏng mất". Vị lãnh đạo ấy đã có nghe qua về Gabrilov và cái vụ đập nước bị phá ở sông Đông nên yêu cầu Natalia kể lại toàn bộ hoàn cảnh của tôi. Nghe rồi, ông cho trợ lý đến gặp tôi, người trợ lý ra đề cho tôi viết một bài báo 500 chữ về bộ phim "Đất" của đạo diễn Dovzhenko đang rất nổi tiếng. Cứ tưởng viết để trình lãnh đạo kiểm tra tay nghề, quan điểm, ai ngờ bài báo được đăng trên tờ Sự thật thanh niên. Tôi được gọi đến làm hợp đồng thử việc tại Xưởng Phim thời sự-tài liệu trung ương với chức danh phụ dựng phim. Đấy là chân sai vặt của người dựng phim chính. Nhưng không sao, có việc là sống rồi.
Công việc điếu đóm dọn dẹp của một người phụ dựng phim khá vất vả nhưng tôi thấy thú vị. Hai năm trôi qua, đến dịp xưởng phim kỷ niệm 15 năm ngày thành lập và đón nhận Huân chương Lao động. Buổi lễ khá long trọng, có ông Bộ trưởng Văn hóa thay mặt nhà nước đến trao huân chương. Khi thấy ông giám đốc xưởng đưa các đại biểu VIP vào phòng khách để dùng trà, tôi liền bám theo nhân viên lễ tân. Ông giám đốc giật mình khi thấy một gã phụ dựng phim ất ơ xuất hiện ở nơi trang trọng, tôn nghiêm, liền cau mặt hỏi nhỏ: “Sao cậu dám vào đây?”. Tôi lấy hết sự bình tĩnh đáp: “Thưa đồng chí giám đốc, tôi có một khẩn cầu đến đồng chí bộ trưởng ạ”. Giám đốc nói nhỏ nhưng ánh mắt đầy cảnh cáo: “Bộ trưởng rất bận. Tôi sẽ báo cáo lại”. Tôi năn nỉ: “Dạ, chỉ có thể lúc này thôi ạ”. Giám đốc xưởng phim chưa kịp nói tiếp thì ông bộ trưởng đã tươi cười đi đến hỏi: “Đồng chí có việc gì khẩn cầu vậy?”. Tôi mừng quýnh, nói một hơi cho hết ý tưởng đã dồn nén đến sắp vỡ: “Thưa đồng chí bộ trưởng, thợ phụ dựng phim, nguyên cựu chiến binh Hồng quân, cựu phóng viên thường trú báo Kinh tế nông nghiệp tại sông Đông Evghenhi Mikhailovits Gabrilov chỉ xin đồng chí ba mươi phút vàng ngọc để xem hộ một bộ phim tài liệu mới thôi ạ”. Bộ trưởng vui vẻ nói: “Tốt quá, đến xưởng phim trao huân chương mà được xem phim mới thì nhất cử lưỡng tiện rồi”. Ông giám đốc càng tái mặt hơn, lo lắng đến hụt hơi báo cáo với bộ trưởng: “Kính thưa đồng chí, cậu này chỉ là phụ dựng phim hợp đồng, chứ không phải đạo diễn, cậu ấy không thể có phim. Bộ trưởng cho chúng tôi kiểm tra trước rồi xin báo cáo lại với đồng chí?”. Ông Bộ trưởng nhẹ nhàng ngắt lời giám đốc: “Nhìn chàng trai này tôi có niềm tin đấy. Tôi đã nhận lời rồi, thế nên sau phần lễ kỷ niệm và trao huân chương, chúng ta mời các đại biểu cùng xem phim”.
Trong suốt thời gian diễn ra buổi lễ, Giám đốc xưởng phim như người ngồi trên chảo lửa. Ông không hiểu cậu phụ dựng phim Gabrilov mà ông hay nhầm tên đã làm phim gì? Ai cung cấp phim nhựa và phương tiện máy móc cho cậu ta làm? Ai duyệt kịch bản và kinh phí?...
Thế rồi phần lễ kỷ niệm và đón nhận huân chương cũng diễn ra êm đẹp. Theo yêu cầu của ông bộ trưởng, chương trình chiếu phim mới được thực hiện ngay sau đó. Đèn trong khán phòng tắt. Tiếng nhạc dồn dập cùng hình ảnh tài liệu chiến trận làm nền cho tựa đề phim “Những dấu chân gây dựng”. Thời lượng phim diễn ra trên màn ảnh đúng 30 phút, với các cảnh chiến sĩ Hồng quân chiến đấu chống Bạch vệ và phỉ ở vùng sông Đông, vùng ngoại Cavkaz... Chủ đề xuyên suốt của bộ phim là các cuộc hành quân gây dựng lòng tin trong dân chúng đối với chính quyền mới sau Cách mạng Tháng Mười của những người lính Hồng quân. Lời bình tha thiết, thỉnh thoảng có xen những lời dân ca vùng đất sông Đông, do một giọng nam trầm thể hiện...
Hết phim, đèn khán phòng bật sáng. Ông Bộ trưởng Văn hóa đứng ngay dậy nhìn ông giám đốc, dân dã đưa một ngón tay cái lên biểu hiện sự thú vị. Rồi ông vẫy tôi đến, thân thiện vỗ vai nói lời khen: “Rất tốt! Phim này cậu làm trong bao lâu?”. “Thưa đồng chí Bộ trưởng, gần một năm rưỡi ạ!”. Bộ trưởng hỏi tiếp: “Xưởng phim cấp cho cậu bao nhiêu nghìn rúp?”. Tôi lúng túng không nói nên lời. Ông quay sang giám đốc xưởng phim. Giám đốc ấp úng: “Báo cáo, báo cáo...”. Tôi vội gỡ bí cho thủ trưởng: “Thưa đồng chí bộ trưởng, phim này tôi tự làm ạ!”. Bộ trưởng: “Biết là cậu tự làm rồi nhưng kinh phí hết bao nhiêu?”. Tôi nhìn nhanh sang giám đốc, mặt ông ta tái nhợt. Tôi thưa: “Với chức trách là phụ dựng phim, hằng ngày tôi phải mang rất nhiều đoạn phim thừa, phim loại đi vứt. Vâng, cứ mỗi lần như thế tôi thấy có những thước phim còn tốt, có đoạn dài đến 10m. Tôi nảy ra ý định thử gom góp, lựa chọn từ chỗ phim tư liệu phế thải này rồi dựng theo một chủ đề. Vâng, gần một năm rưỡi, cứ sau mỗi buổi làm việc của đạo diễn và nhà dựng phim, tôi ở lại âm thầm thực hiện ý đồ của mình. Chọn lựa, cắt dán rồi tự viết lời bình, tự thể hiện lời bình...”.
Nghe đến đó, ông Bộ trưởng ôm lấy hai vai tôi, gọi tôi bằng “đồng chí đạo diễn” và khen: “Cừ khôi! Tôi hy vọng nhiều ở đồng chí!”. Trước khi rời xưởng, Bộ trưởng đã chỉ đạo trực tiếp cho Ban giám đốc khẩn trương tiến hành các bước thẩm định bộ phim theo quy trình phê duyệt để phổ biến rộng rãi, đồng thời ông cũng không quên dặn phải trả thù lao hợp lý cho tôi. Sau buổi chiếu phim hy hữu ấy, tôi được vào biên chế và chuyển về Phòng Đạo diễn. Ông Giám đốc trực tiếp giao cho tôi làm một số phim phóng sự, tài liệu từ nguồn tư liệu chiến trường nhiều như núi của xưởng phim với tư cách là tác giả, đạo diễn chính của phim tài liệu…
Đạo diễn Gabrilov dừng lời, trìu mến nhìn bà Natalia Gabrilova. Tiếng vỗ tay lại vang lên... Có một cụ già đứng lên từ hàng ghế đầu. Mọi người nhận ra đó là Giáo sư Mikhail Sergeyevits Leonchev, người đang là Chủ nhiệm Bộ môn Văn học của Trường Điện ảnh Liên bang. Cụ cầm một bông hồng đỏ thắm đi lên sân khấu trong sự chú ý và hồi hộp của cử tọa. Vị giáo sư tặng bông hồng cho bà Natalia Gabrilovna và gọi bà bằng cái tên thân mật: “Natasa, tặng ân nhân của chúng tôi!”. Rồi ông hướng micro về phía khán phòng, tay hơi run run và lặng đi đến mấy giây: “Các bạn trẻ, trong không gian nghệ thuật hôm nay, từng là đồng đội của Gabrilov và Natasa, tôi muốn kể một câu chuyện đã xảy ra ở một quân y viện tiền phương. Các bạn biết đấy, buổi đầu cuộc của chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, quân ta gặp rất nhiều khó khăn, rút lui và thương vong nhiều lắm. Tôi là phóng viên chiến trường ở mặt trận phía Tây Belorussia và cũng bị thương rất nặng, phải nằm lại một viện quân y. Một lần, đang trong cơn mê man, tôi chợt tỉnh vì nghe tiếng đàn accordeon giai điệu "Bản tình ca" của những người yêu nhau. Tôi lờ mờ nhận ra người kéo đàn là một nữ Hồng quân. Chà, cô mới đẹp làm sao, chơi đàn gió mới hay làm sao! Tôi quên hết đau đớn gượng ngồi lên để trông cho thật rõ người văn công tài sắc đó. Tiếng nhạc như thấm rót vào tâm hồn những người lính đang bị vết thương hành hạ. Cũng giống như tôi, nhiều cái đầu ngọ nguậy, nhiều bàn tay tự chống mình lên. Bỗng nghe một tiếng kêu như thét: “Natasa! Natalia Gabrilovna, là em phải không?”. “Em đây, Natasa của anh đây, Gienhia!”. Người nữ văn công tay vẫn chơi đàn bổ nhào đến chỗ một thương binh bị băng kín đầu và mặt. Cô ngồi xuống giường của anh, ghé sát vào anh và kéo đàn hết bài nhạc. Các bạn trẻ, ở chiến trường đã có những tình huống bất ngờ đáng nhớ như thế đó!”. Giáo sư nhìn về phía đạo diễn Gabrilov: “Gienhia, trong một bộ phim sắp làm nào đó, cậu phải đưa tình tiết này vào nhé!”.
Bà Natalia Gabrilovna khẽ mỉm cười nói với Giáo sư Leonchev: “Đã có rồi, Misa! Cho phép tôi biểu diễn một chút được không?”. Ông Chủ tịch Hội đồng nghệ thuật phấn chấn: “Thưa chị, rất hân hạnh!”. Ông đưa tay ra hiệu về phía cánh gà. Hai chàng trai đẩy ra một chiếc piano. Bà Natalia khoan thai đi đến, cúi chào cử tọa và "Bản tình ca" của những người yêu nhau vang lên dưới những ngón tay bà lướt như múa lên phím đàn. Đó chính là giai điệu đã được đạo diễn Gabrilov đưa vào bộ phim vừa mới chiếu xong.
Cả khán phòng lặng phắc. Hai người đàn ông cao niên, một đạo diễn danh tiếng và một giáo sư văn học khả kính cùng lúc rút khăn, chấm những giọt nước mắt...
Truyện ngắn của LÊ NGỌC MINH