Nhưng trở về được đâu phải dễ, nếu không đủ tĩnh trong tâm, đủ trong trong trí. Để lắng lòng và nhập cuộc. Rất may là khi ta cảm thấy khó, thì đã có các nhà thơ-những người như có phép thần thông giúp ta bay về trên những cánh ong trong suốt để tìm lại nhụy hoa, phấn hoa tuổi nhỏ.
Thế mà nhiều lúc, nhà thơ cũng làm ta khó nốt. Vì đã bảo đó là thế giới trong suốt, mà trong quá thì dễ nhìn thấy đáy, mà đã nhìn thấy đáy thì hình như không còn hấp dẫn nữa. Và khi ấy, ta rất cần một tấm biển chỉ đường, một la bàn trái tim, để thắp lên một vì sao giữa đêm đang cần lấp lánh…
Trên hành trình mang đầy nỗi khát khao và niềm mong ước được trở về với tuổi thơ như thế, tôi đã may mắn gặp được những người bạn đồng hành tin cậy ấy qua cuốn sách Thơ cho tuổi thơ (NXB Hội Nhà văn, 2017) của PGS, TS, nhà văn Vũ Nho.
Cuốn sách nhỏ, bìa màu của biển xanh, trời xanh. Những cánh diều rướn mình bay tung, để lại đằng sau những dải lụa mềm khẽ bồng lên như tóc xòa trước ngõ. Tôi thẫn thờ ngắm mãi những con diều no gió. Và lòng tôi như có cả khoảng trời chứa toàn những chuyện vớ vẩn trẻ con: Bé Linh xỏ giày; đàn gà rúc mình dưới lá khoai; con phà; bếp dầu; con chim; con nhện… Tưởng cũng chẳng có gì để nói. Thế rồi bỗng nhiên, cây đũa của nhà phê bình chạm vào. Tất cả bỗng xôn xao. Chẳng hạn, khi chứng kiến cảnh bé Linh xỏ giày:
Chân phải Linh lộp cộp giày
Chân trái xỏ dép bước trầy trật đi
Bà cười! Ngó bộ cực kỳ
Danh hài cả nước ứ bì được đâu
(“Ngộ nghĩnh”-Vũ Xuân Quản)
Đọc bài thơ trên, rất có thể người ta chỉ thoáng mỉm cười, rồi thôi. Thế nhưng, có cái gì đã cựa quậy khe khẽ trong ta, khi người bình thơ bất chợt nhắc nhớ về một điều gì đó rất quen, rất thân thương làm ta cay sống mũi: “Trẻ em thường hay bắt chước người lớn. Một trong những trò đó là việc xỏ vào giày dép ngoại cỡ của mọi người... Nếu xỏ đồng bộ cũng đã khó vì giày dép quá khổ và nặng. Nhưng bé Linh lại xỏ mỗi chân một thứ nên bước đi càng trầy trật. Thật chẳng khác nào anh hề trong rạp xiếc hoặc diễn viên hài đang diễn”. Thì ra là như thế đấy! Thế là những kỷ niệm tuổi thơ òa ập đổ về… Ôi tấm lòng của những người lớn dành cho trẻ thơ! Không quan sát chăm chú không thể ghi lại được cảnh này. Không có tâm để “nhìn” không thể nhận ra luôn có ánh mắt người bà nâng niu dõi theo từng bước đi của em, sự thú vị của em trong “trò chơi” xỏ dép. Em là người làm đảo lộn mọi trật tự của thế giới thông thường. Em sẽ sắp xếp lại chúng theo cách của em, đi trầy trật, nhưng là bằng những bước đi của em. Và người lớn rất cần tôn trọng những hành động của em chứ không đơn giản là vỗ tay trầm trồ, hay quát la ngăn cản. Tôi cảm giác như người bình thơ đã nhất quán một cái nhìn như thế trong câu chữ giản dị. Cứ tửng tưng thế, không khen chê, không tỉa tót chữ nghĩa, cũng không cần thêm lời nào về “giá trị tác phẩm”. Nhưng đọc những lời này, ta lại có thêm nhiều trải nghiệm. Về ký ức tuổi thơ ta đã có. Về những điều vẫn hiện hữu quanh cuộc sống của ta. Về cái cách mà các nhà giáo dục cần làm. Với những người lớn, đây chỉ là trò nghịch ngợm. Nhưng với trẻ con, nó thú vị biết chừng nào!
Còn bao nhiêu điều hấp dẫn khác trong thế giới của các em đã được các nhà thơ và người bình thơ trân trọng yêu thương và nâng niu âu yếm mà tôi muốn nói mãi, trích dẫn mãi cho thỏa lòng yêu thích. Tất cả như muốn bồng muốn bế, muốn nương tựa và chở che:
Con phà thì cõng ô tô
Chú bộ đội cõng ba lô lên phà
Bố cõng con… kịp tới nhà
Nhỡ sông không cõng con phà thì sao?
(“Cõng”- Quang Khải)
Bài thơ đọc lên cũng thấy ngồ ngộ, vui vui… vì phát hiện thông minh của nhà thơ, nhưng phải đợi đến những lời nhỏ nhẹ này của người bình, tôi mới nghiệm ra những bí mật trong hộp quà dành cho tuổi nhỏ. Đúng là “trẻ con nước Việt mình chả lạ gì cái việc cõng. Bởi vì bế em, cõng em nếu không tự làm thì cũng trông thấy bạn mình làm hằng ngày. Bài thơ thú vị ở chỗ bỗng nhiên bé lo lắng: Nếu dòng sông không cõng con phà thì chuyện gì sẽ xảy ra? Ô tô có sang bờ được không? Chú bộ đội cõng ba lô có sang bờ được không? Và cả bố đang cõng con nữa… Một thoáng lo lắng của bé đã cho thấy “cõng” quan trọng thế nào!”.
Vân vân… và vân vân…
Tập sách được chia làm ba phần: Phần một: Giới thiệu; Phần hai: Bình thơ; Cuối sách là Phần phụ lục giúp người đọc có thêm tư liệu về thơ dịch và thông tin về tác giả. Một sự phân chia như vậy là rõ ràng, hợp lý, có quan hệ tương hỗ bổ sung cho nhau. 10 bài giới thiệu thơ của các tác giả dành cho các em trong Phần một được tập hợp từ những bài viết và giới thiệu trên báo như mười bông hoa đẹp trong vườn thơ viết cho thiếu nhi, được viết bằng tất cả sự trân trọng, quý mến, giúp độc giả nhận diện những gương mặt thơ tiêu biểu của các nhà thơ Việt Nam viết cho các em trong mươi, mười lăm năm trở lại đây. Đặc sắc hơn là Phần hai với 61 bài bình thơ. Đó thực là một “bình muôn hương”. Mỗi bài mỗi vẻ, nhưng hầu như không bài nào bị nhạt, không chữ nào bị thừa, dù viết đến gần chục trang hay chỉ mươi dòng, bài nào cũng có vị.
Đọc văn bình của Vũ Nho, người ta cảm giác như được tung tăng dắt chữ đi chơi, những nỗi niềm như được chắp cánh bay lượn… mà lại được trau dồi tri thức một cách tự nhiên, hồn nhiên chứ không phải đau đầu vì những ngoa ngôn sáo ngữ. Giọng điệu chừng mực, khéo léo, thiết thực, vừa đủ ánh lên vẻ đẹp lung linh trí tuệ. Là nghị luận mà như kể chuyện, vào chuyện và bắt chuyện rất nhanh, rồi có khi lại kết rất đột ngột, bất ngờ mở ra nhiều suy ngẫm… Cách viết như thế dễ chiếm được cảm tình của nhiều bạn đọc.
Nếu có điều gì cần phải thưa lại với nhà phê bình, thì có lẽ đó là bạn đọc mong muốn phần giới thiệu thơ viết kỹ hơn, giúp nhận diện rõ hơn phong cách của mỗi nhà thơ viết cho thiếu nhi. 10 bài giới thiệu và nghiên cứu về một số chủ đề trong thơ Trần Đăng Khoa, cùng với những bài phỏng vấn nhà thơ, bài nào cũng có “chất” riêng, nhưng có lẽ nên sắp xếp thế nào đó cho đỡ cảm giác bộn bề. Một số thơ chọn với tiêu chí viết cho thiếu nhi hay viết về thiếu nhi để nói với người lớn cũng khiến người đọc hơi băn khoăn chút ít, dẫu vẫn biết mọi sự chia tách đều không thể rạch ròi…
Tuy nhiên, trong khi hiện nay những người chuyên tâm viết cho các em không nhiều, mà ta lại có trong tay một cuốn sách có cả phần giới thiệu các nhà thơ, vừa có thơ chọn và lời bình, vừa có thơ dịch và thông tin về các tác giả, điều đó chẳng những đem lại “niềm vui nho nhỏ, giúp các bậc cha mẹ, các em hân hoan thích thú khi tiếp xúc với thơ ca”, mà còn là một nguồn tư liệu tốt cho những người có nhu cầu học tập, nghiên cứu về mảng đề tài này.
NGUYỄN THANH MAI