Cô bé chợt ngẩn ra một lúc rồi ngập ngừng: “Dạ, nhà cháu hôm nay không có riếp cá, cơ mà có nhiều thứ rau rừng lắm ạ. Măng đắng, cải mèo, rau dớn, bò khai, ngải trời, rêu đá... thứ gì cũng có. Toàn là đặc sản đấy ạ!”.

Có đến mấy vị hành khách gần như cùng lúc đồng thanh: “Biết rồi! Nhưng các bác chỉ thích nhất là rau diếp cá. Lính chốt Vị Xuyên trở lại chiến trường xưa mà không được ăn rau diếp cá thì coi như chưa trở lại. Nhé!”.

Cô bé lại ngẩn ra, cơ chừng không hiểu vì sao... Mà làm sao cô bé tầm 9x này hiểu được câu chuyện rau diếp cá của những người lính chốt gần bốn mươi năm trước? Thậm chí, có khi cô cũng chẳng biết cái chỗ cô đang đứng đây, mấy chục năm trước là một bãi pháo tan hoang, thi thoảng phất phơ mấy bông lau héo hon xơ xác. Và... len lỏi giữa những hốc đất, tảng đá là những vạt rau diếp cá bền bỉ miên man trường sinh bất tử...

Rau diếp cá, lính ta có người gọi là “riếp”, có người gọi là “dấp”, nhưng “cá” thì không thể nào gọi khác vì nó tanh như... cá tươi. Cũng vì thế mà đến nay, thiên hạ có người thích, thậm chí có người nghiện, nhưng cũng có người không tài nào xơi nổi. Thế nhưng ở đâu không biết, chứ với riêng cánh lính chốt hồi thập niên 80 của thế kỷ trước ở Vị Xuyên, Hà Giang, thì đây là món rau cứu sinh, một đặc ân của thiên nhiên ban tặng.

leftcenterrightdel
Đường lên Hà Giang. Ảnh: TRỌNG HẢI

Chẳng rõ trên những hòn đảo đá trơ trọi giữa biển khơi thì như thế nào, chứ trên đất liền thì có lẽ không nơi nào thiếu rau như ở chốt tiền tiêu. Nắng cháy, mưa dầm, rét buốt, pháo kích, đạn cối, thám báo, bắn tỉa... chỉ là “chuyện vặt” nhé. Nước uống và rau xanh mới là thứ đáng quan tâm nhất. Nước phải dè sẻn từng ống bơ nhưng là còn có. Riêng rau xanh thì không dễ dàng gì. Ngành hậu cần hồi ấy đã có rau muống khô, nhưng cũng chỉ thi thoảng. Mà cơm nắm, cá khô, thịt hộp, cá hộp... thì chỉ đến ngày thứ ba, thứ tư là chỉ nghe đã ngán tận mang tai...

Thi thoảng anh em cũng có công việc thay nhau xuống núi về hậu cứ. Lại còn lính vận tải hầu như đêm nào cũng vài chuyến lên chốt. Nhưng lên chốt thì súng đạn là chủ yếu chứ chẳng ai cài bó rau vào ba lô làm gì. Cứ mỗi phiên thay chốt, thường vào lúc quá nửa đêm, cánh lính mới vào vị trí, lính cũ theo tuần tự bí mật rút xuống chân đồi. Việc bàn giao chốt phải hết sức khẩn trương, nhưng lại phải vô cùng chu đáo: Ai ở đâu? Hướng nào? Sơ đồ bố trí bãi mìn, vật cản... phải tỉ mỉ, chính xác. Và... còn một thứ rất quan trọng phải “bàn giao” nữa, đó là chỉ chỗ lấy rau diếp cá và kèm theo những chỉ dẫn cũng phải hết sức “cụ tỉ”-tức là cụ thể và tỉ mỉ-để không bị chết vì... rau!

Diếp cá Vị Xuyên, Hà Giang mọc hoang ở ven suối, bờ ruộng, khuất ở dưới gầm các tảng đá, hốc cây. Diếp cá ở đây khi mới chui dưới đất lên mập mạp, búp non và thân non thường pha màu tím nhạt. Chúng mọc lan man thành vạt, thành bãi và lớn lên chuyển dần thành màu xanh. Đấy là loài có thân dây chui sâu trong lòng đất, gặp thiên tai, địch họa thì nằm im có khi đến vài tháng, đợi cơ hội thuận tiện là trồi lên những mầm lá nhọn hoắt rồi cứ thế mà phát triển, mà mọc lan ra thành cụm, thành đám, thành vạt, thành bãi... Cái sức sống can trường bền bỉ ấy xứng đáng là bạn tri âm tri kỷ của những người lính chốt. Nhưng thoạt đầu lính ta nhiều người không ăn được vì tanh như nhai cá sống. Thế rồi thèm rau quá thì phải ăn. Ăn rồi thì quen. Quen rồi thì... thiếu vắng nhau vài ngày là thèm thuồng, nhớ nhung cồn cào không chịu nổi.

Rau diếp cá ăn sống là ngon nhất. Nhưng quân y chỉ thị phải ăn chín để bảo đảm sức chiến đấu. Nói dại, nếu chẳng may nhiễm độc nhiễm khuẩn thì... Thế là bỏ rau vào trong mũ sắt đun lên, khui thêm hộp cá đổ vào. Hôm nào không có cá hộp thì vận dụng mắm kem, tôm khô, thịt hộp... Những bát canh rau diếp cá ấy, tưởng chừng nuốt vào đến đâu là biết đến đấy. Ngày ấy, cứ giữ chốt đến tháng thứ hai là một số anh bị phù nề do thiếu sinh tố, thêm nữa là vì phải ngồi trong hầm ẩm ướt lâu ngày nên tay chân cứ thũng ra. Những bát canh diếp cá không phải ngày nào cũng có, may thì tuần được một lần. Lấy nhiều thì sợ hết, mà đi lấy không cẩn thận dễ bị bắn tỉa và dính pháo. Nhưng chỉ cần có mỗi tuần một bát canh diếp cá là bệnh phù thũng biến mất, mắt lúc nào cũng sáng, tai lúc nào cũng thính, chân tay leo dốc gùi đạn cứ phăm phăm...

Ngày nay, chỉ cần vài động tác lướt phím, người ta có thể đọc vanh vách tên khoa học, đặc tính sinh học và tác dụng “thần dược” của cây rau diếp cá. Lại còn có cả những bài báo hướng dẫn cách trồng, chăm sóc, thu hoạch, chế biến cây rau diếp cá để làm thuốc chữa hàng chục căn bệnh ngay tại gia đình. Rồi thì rau diếp cá còn được chiết xuất bằng công nghệ tiên tiến hoặc chế biến bằng phương pháp Đông y thông thường để làm mỹ phẩm dưỡng da, dưỡng tóc, thoa môi cho chị em từ thôn nữ bình dân đến minh tinh màn bạc. Nhưng với những người lính chốt năm xưa thì nó mãi mãi chỉ giản đơn thân thương là rau-lính-chốt. Thế thôi!

Gần bốn chục năm rồi, Vị Xuyên, Hà Giang đã hồi sinh non xanh nước biếc. Thanh Thủy nay là một thị trấn sầm uất, có cửa khẩu quốc tế hòa bình hữu nghị giao thương. Rau diếp cá ở hang Dơi, cao điểm 468, bình độ 500... cứ là tha hồ mọc như trời sinh ra thế. Có thể du khách đến đây cũng không quan tâm nhiều đến loại rau này. Nhưng nếu có thực khách nào đó vào nhà hàng ở thị trấn Vị Xuyên hay cửa khẩu Thanh Thủy, mà hỏi rằng “có rau diếp cá không?”, thì mong sao đừng ai thất vọng... 

Tản văn của TRƯỜNG SƠN ĐỨC THỌ