Đặc biệt là tính cách, tâm hồn cùng lịch sử sinh tồn bền bỉ, bản chất nhân hậu của người miền núi và cội nguồn văn hóa tự nó sinh ra, tự nó làm thỏa mãn “văn hóa nội tại”… Có thể nói “mỏ vàng” đó cho đến nay chưa khai thác được bao nhiêu. Bởi sáng tác về đề tài này, ngoài việc phải thể hiện cái hay, cái đẹp bằng văn chương, nghệ thuật còn cần phải để cho đồng bào công nhận và tiếp nhận.
Bám sát cội nguồn văn hóa
Sau gần một thế kỷ đồng hành, sáng tạo cùng đồng bào các dân tộc miền núi, chúng ta những tưởng đã loại bỏ được những câu văn ngô nghê kiểu: “cái tao”, “cái mày”, “úi dô, ái dà”… và nhất là loại bỏ được tâm lý đứng cao hơn người khác để áp đặt; đóng cách sống, cách làm, cách nghĩ… của mình lên ý nghĩ và sinh hoạt của đồng bào các dân tộc miền núi. Thế mà thật tiếc, trong văn chương của chúng ta hiện nay vẫn còn những sản phẩm văn học mà chúng ta viết cho chúng ta xem còn đồng bào thì không “tiêu hóa” được. Thực tế đó xuất phát từ nhiều nguyên nhân, nhưng có lẽ do hai nguyên nhân chính: Đó là sự “phản ánh” tinh thần văn hóa một cách áp đặt và thiếu vốn sống, thiếu hiểu biết về lịch sử, văn hóa và đời sống thường nhật của đồng bào các dân tộc miền núi-vùng cao. Chính sự áp đặt và thiếu hụt ấy đã cản trở việc khai thác, phát huy vốn văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số trong đại gia đình dân tộc Việt Nam.
Xin lấy một địa phương miền núi từng được coi là “tay vua với tới khó khăn, ngựa quan đi qua chẳng kịp dừng” là Lào Cai làm ví dụ: Có thể nói trước năm 1930, ở Lào Cai chỉ có văn học truyền khẩu. Những năm đầu của thế kỷ 20, văn học viết chưa đến được với vùng đất xa xôi cách trở này. Mãi đến khi những tác phẩm như Quy Hóa Phủ hạt; Bảo Thắng phố; Qua thác lớn xứ Điền phòng… của chí sĩ yêu nước Nguyễn Quang Bích, sau đó là tập I Những cảnh khốn nạn của nhà văn Nguyễn Công Hoan, cùng một số tác phẩm lãng mạn cách mạng của các chí sĩ yêu nước khác ra đời, thì ở Lào Cai mới manh nha văn học viết. Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược đầy gian khổ, nhiều văn nghệ sĩ có tên tuổi, như: Văn Cao, Mai Khanh, Lưu Hữu Phước, Lưu Bách Thụ, Nguyễn Tuân, Trần Đăng, Phan Kế An… đã có mặt và tham gia trực tiếp các chiến dịch chống Pháp, bảo vệ Lào Cai. Các tác phẩm của họ ra đời trong thời kỳ ác liệt đó, như: Trận Phố Ràng, Một cuộc chuẩn bị… của nhà văn Trần Đăng; Ca cảnh Trên cánh đồng màu của nhạc sĩ Quốc Anh; Các ca khúc: Tiến lên giải phóng Lào Cai, Chiến thắng Nghĩa Đô, Giải phóng Bắc Hà… của nhạc sĩ Lưu Bách Thụ… đã thực sự là động lực thúc đẩy tinh thần quân và dân các dân tộc Lào Cai tiến lên giải phóng quê hương. Và cũng trong cái nôi kháng chiến, công cuộc tiễu phỉ và xây dựng sau này, lực lượng sáng tạo VHNT Lào Cai trên cơ sở phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc tiềm ẩn trong dân gian, đồng thời tiếp nhận, kết hợp và giao thoa với các nền văn hóa khác, đã dần dần hình thành và phát triển, đóng góp cho nước nhà những văn nghệ sĩ có tên tuổi, như: Ma Văn Kháng, Bùi Nguyên Khiết, Pờ Sảo Mìn, Mã A Lềnh, Trịnh Doãn Thanh, Thèn Sèn, Xuân Nguyên...
Có thể nói: Gần một trăm năm qua, VHNT về miền núi và các dân tộc miền núi phía Bắc đã đạt nhiều thành tựu rất lớn. Vậy mà đến bây giờ, thế hệ văn nghệ sĩ đương đại của chúng ta càng cày xới trên mảnh đất này càng thấy mình bé nhỏ, thiếu sự hiểu biết. Đó là sự thật đáng trăn trở, bởi sức sáng tạo của chúng ta có hạn, mà đồng bào miền núi tinh tế lắm, văn hóa lắm, đơn cử chỉ cần khai thác ý nghĩa các địa danh thôi đã “nên thơ” rồi. Ở miền núi, nói đến địa danh là nói đến dấu ấn nhóm ngôn ngữ. Ví dụ nhóm ngôn ngữ Tày-Thái thường có từ “Bản”, như: Bản San, Bản Trang, Bản Phố, Bản Bố, Bản Giảng… Những nơi gắn với nước thường khởi đầu bằng từ “Nậm”, như: Nậm Chổm, Nậm Giảng, Nậm Pầu… Những nơi khởi đầu bằng các từ “Na”, “Nà”, “Ná” thường gắn với ruộng, như: Na Lùng, Nà Cang, Na Nhung, Na Khi… Khác với nhóm ngôn ngữ Tày-Thái, nhóm ngôn ngữ Mông-Dao lại khác, các địa danh lại thường gắn với làng, với các từ chỉ sự bằng phẳng như “Phìn”: Phìn Ngan, Phìn Hồ, Phìn Pao…; gắn với sự rộng lớn là “Tả”, như: Tả Liềng, Tả Suối Câu, Tả Dìn Thàng… Những địa danh đó có nhiều ý nghĩa, gắn bó muôn đời với đồng bào và ý nghĩa của nó rất đẹp. Ví như nhắc đến rượu Lào Cai là người ta nhớ ngay tới cái tên San Lùng. “San Lùng” có nghĩa là “ba con rồng”-đó là một ngôi làng người Dao nằm ở sườn núi có hình ba con rồng. “Ba con rồng” ấy cho loại nước đặc biệt, thóc đặc biệt, củi đặc biệt, cách ủ, nấu rượu đặc biệt và cho ra đời loại rượu hết sức đặc biệt. Cũng như nhắc đến rượu Mẫu Sơn ở Lạng Sơn, rượu cần ở Hòa Bình vậy.
Đó mới chỉ là nói về địa danh, là cái vỏ vật chất của ngôn ngữ; còn cái “ruột”, cái cốt lõi của mỗi địa danh, mỗi tộc người là văn hóa bản địa lại là cả một vấn đề cần phải nghiên cứu kỹ lưỡng. Xin đơn cử hai dân tộc Dao và Mông. Trong hành trang chạy loạn do chiến tranh mà dạt về vùng núi phía Bắc nước ta từ hàng trăm năm trước, ngoài những thứ thiết yếu cho cuộc sống phải mang theo, người Dao còn nuôi giữ trong mình những nhân, hiếu, đễ, trung, thứ, lễ, nhạc… từ quê gốc. Người Dao luôn ý thức được việc lấy đức để trị, lấy phép tắc làm đầu. Các nghi thức và tín ngưỡng nông nghiệp, đặc biệt là đạo giáo chi phối rất lớn đến đời sống tâm linh của người Dao cho đến tận ngày nay là một kho của cải lớn mà các nhà văn chưa khai thác được bao nhiêu. Hoặc như lịch sử thiên di của người Mông từ phương Bắc sang Việt Nam từ hàng trăm năm trước cũng là lịch sử đấu tranh quyết liệt với thiên tai, địch họa. Tính quyết liệt thể hiện ngay từ trong sinh hoạt, tinh thần thượng võ, sự phản kháng với sự áp đặt của tập tục, gia đình… Chính từ đó mà bao năm qua người Mông luôn là những cột mốc vững chắc bảo vệ biên cương. Cũng từ đó những phong tục tập quán, những nét văn hóa mang đậm bản sắc mới được gìn giữ, lưu truyền từ đời này qua đời khác… Đi sâu vào đời sống của đồng bào các dân tộc miền núi-vùng cao thì còn biết bao vấn đề để chúng ta khai thác. Đồng bào rất mong các nhà văn đến với miền núi-vùng cao, viết về họ và quê hương của họ một cách tài hoa và chân thật.
… Và phát huy các giá trị văn hóa
Bên cạnh việc khuyến khích, tạo điều kiện cho các văn nghệ sĩ sáng tạo thêm nhiều tác phẩm VHNT “tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, làm giàu có thêm nền văn hóa của các dân tộc miền núi-vùng cao trong đại gia đình dân tộc Việt Nam, thì công việc bảo tồn, phát huy giá trị kho tàng văn hóa dân gian của các dân tộc miền núi-vùng cao cũng là công việc hết sức quan trọng, đặc biệt cấp thiết trong thời hội nhập và phát triển đất nước.
Văn hóa dân gian là bao gồm tất cả những gì thuộc về truyền thống dân tộc, có gốc gác từ lâu đời được luân chuyển, lưu giữ từ thế hệ này qua thế hệ khác. Đó là phong tục tập quán, lễ nghi tín ngưỡng, kỹ thuật-mỹ thuật trang trí nhà cửa, trang phục, nhạc cụ, truyện kể dân gian, ca dao, dân ca, tục ngữ, hò vè... Qua đấy, có thể hình dung khá đầy đủ sự phát triển của thế giới quan, nhân sinh quan, cũng như những biểu hiện văn hóa truyền thống của các dân tộc từ những biểu hiện vật chất phương tiện đến những biểu hiện về tinh thần, tâm linh. Trong đó, thơ ca dân gian của các dân tộc miền núi-vùng cao là một kho tàng “bách khoa toàn thư” về tâm tư, ước mơ, khát vọng của mỗi dân tộc, được hình thành trong chính môi trường và cuộc sống lao động của mỗi dân tộc suốt chiều dài lịch sử của họ.
Thổ cẩm trong phiên chợ Bắc Hà-Lào Cai. Ảnh: Đan Thanh
Từ xa xưa, dân ca trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong sinh hoạt hàng ngày của đồng bào các dân tộc. Bởi nó là phương tiện hữu hiệu nhất giúp bộc lộ tư tưởng tình cảm. Mỗi dịp lễ, Tết, hội hè… là dịp để người dân được sống trong bầu không khí dân ca. Nó ngấm sâu vào lòng người, vì thế người ta có thể hát từ ngày này sang ngày khác. Lời thơ và các làn điệu dân ca đã đưa con người xích lại gần nhau hơn..
Hiện nay, sự phát triển của kinh tế thị trường đã tạo điều kiện cho việc giao lưu kinh tế-văn hóa giữa các vùng dân tộc, song nó cũng khiến cho việc bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa các dân tộc gặp nhiều trở ngại. Mặt khác, mức hưởng thụ văn hóa của đồng bào các dân tộc miền núi-vùng cao còn thấp. Những tập tục mê tín dị đoan cùng với sự xuyên tạc dụ dỗ lôi kéo của các thế lực khác đã tác động rất xấu đến đời sống của đồng bào. Trong khi đó, thế hệ trẻ hiện nay tiếp thu cái mới chưa đầy đủ. Còn “cái cũ” (truyền thống) của dân tộc mình thì hầu như không biết: Nội dung thơ ca không biết, làn điệu thể hiện không thuộc, nghệ thuật cấu trúc vần luật không nắm được… Vì vậy, kho tàng thơ ca dân gian các dân tộc dần dần bị mai một. Nét sinh hoạt văn hóa độc đáo như tổ chức hát đối đáp trong ngày lễ, Tết, ngày hội… chưa được quan tâm đúng mức. Những người thuộc nhiều bài dân ca vẫn chỉ là các thế hệ lớn tuổi. Hình thức sinh hoạt như hát dân ca trong ngày lễ, Tết, ma chay, cưới xin không còn duy trì được nữa, nếu không muốn nói là đã mất đi. Đây thực sự là điều đáng lo ngại!
Việc bảo tồn và phát triển thơ ca các dân tộc miền núi-vùng cao là công việc của toàn xã hội, trước hết là trách nhiệm của các ngành-các lực lượng chức năng. Trong đó, đội ngũ các nhà thơ, đặc biệt là các nhà thơ miền núi thuộc các dân tộc ít người, có vai trò hết sức quan trọng. Trước hết, các nhà thơ người dân tộc miền núi là những cây bút chủ lực, tạo ra bản sắc của thi ca các dân tộc ít người và góp phần làm giàu có nền thơ ca hiện đại Việt Nam. Nhìn vào sự nghiệp thơ của cố nhà thơ Nông Quốc Chấn (người Tày) hay nhà thơ Bàn Tài Đoàn (người Dao) thì thấy rõ hai nhà thơ này đã bắt đầu sự nghiệp sáng tác của mình trên nền tảng kho tàng thơ ca của dân tộc Tày và dân tộc Dao mà trở thành nhà thơ của đất nước.
Thực trạng hiện nay đang đặt ra vấn đề phải sớm có những giải pháp cấp bách và hữu hiệu để bảo tồn, khai thác và phát huy vốn văn hóa truyền thống các dân tộc nói chung và thơ ca dân gian các dân tộc miền núi-vùng cao nói riêng. Thiết nghĩ, việc "cần làm ngay" là phải có kế hoạch kiểm kê đầy đủ và đánh giá đúng mức đối với các di sản văn hóa truyền thống nói chung và thơ ca dân gian các dân tộc miền núi-vùng cao nói riêng. Vừa qua, ngành văn hóa đã triển khai dự án nghiên cứu, sưu tầm, ghi hình, ghi âm lại các làn điệu dân ca-dân vũ của đồng bào các dân tộc ít người ở vùng miền núi phía Bắc, Tây Nguyên và một số địa phương Nam Bộ. Tuy nhiên, công việc tiến hành chưa đồng bộ và việc thực hiện các "công đoạn" tiếp theo còn nhiều bất cập, nên hiệu quả của dự án còn hạn chế, thậm chí còn lãng phí đáng tiếc vì chưa bảo quản và phát huy tốt những kết quả đã đạt được. Trước mắt, theo chúng tôi, các địa phương cần chỉ đạo, động viên các đội văn nghệ quần chúng xã, phường, thôn, bản… lấy nội dung sưu tầm, lưu giữ, bảo tồn, phát triển làm nội dung phương hướng hoạt động tại chỗ. Đặc biệt cần chú trọng đến việc có chế độ chính sách thỏa đáng dành cho những nghệ nhân trình diễn và các nhà nghiên cứu, sưu tầm văn hóa dân gian của các dân tộc. Đồng thời, nhân các ngày Tết, lễ hội, cưới xin, tang ma... cần khơi lại các sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc, tiêu biểu, phù hợp. Đó là cách bảo tồn, lưu giữ và phát huy tinh hoa văn hóa các dân tộc một cách bền vững và căn bản nhất.
HỮU NAM - ĐÌNH QUÝ