Trẻ em ngoài thành phố có thể sợ cái cầu ao bằng đá xanh hàng trăm năm tuổi, trơn nhẵn được ghép chìm xuống mặt ao và tiếng kẽo kẹt của cành tre chứ trẻ con sinh ra trong làng thì không hề sợ. Chúng kéo nhau ra cầu ao tắm táp vào buổi tối là chuyện thường. Tiếng trẻ con tắm tùm tùm, vài con đom đóm lập lòe bay trên đám bèo lục bình, tiếng chú Thường điên hát u ê vọng khắp xóm… là những ấn tượng đặc biệt với tôi. Ngõ quê hồi đó chưa có đèn điện. Những đống rơm lù lù to như cái nhà, những con mèo mắt xanh lét trong đêm, những vệt lân tinh xa mờ nơi nghĩa địa làng… khiến tôi như đang lạc vào một miền đất kỳ bí, lạ lẫm.
Nhưng nay mỗi lần về quê lại thấy một điều đổi khác. Những chiếc ao lớn màu xanh thẳm của tảo lục và thả toàn bèo Nhật Bản chỉ còn rất ít, chúng đã được san bằng hoặc biến thành những cái ao nhỏ hơn, có kè chắc chắn; đường làng lầy lội vào mùa mưa ngày xưa đã trở thành những con đường trải bê tông hoành tráng. Những bụi tre kẽo kẹt ngày xưa đã gần như biến mất hoàn toàn. Ngôi nhà ba gian, hai chái cũ kỹ của chú tôi đã được đứa em xây thành một ngôi biệt thự hai tầng với màu ngói đỏ rực và kiểu cách rất hiện đại.
Tôi về quê ngày thanh minh theo truyền thống lâu đời của dòng họ và của người dân quê tôi. Những chiếc xe lớn nhỏ từ Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh… đổ về đậu kín trong các con ngõ. Ngày thanh minh ở quê tôi còn vui hơn cả Tết, vì ngày đó con cháu tụ họp gần như đông đủ và cùng hướng ra một địa điểm duy nhất: Khu nghĩa trang của làng, nơi đặt ngôi mộ tổ và phần tro cốt của các ông bà, chú bác đã đi xa. Những ngôi mộ đất xám xịt bé tí ngày xưa, nay đã được xây cất khang trang, bề thế cho người đã khuất. Con cháu thành đạt thì tổ tiên, ông bà cũng được vui lây phúc đức. Ngôi mộ của cụ cố tôi nằm biệt lập ở giữa cánh đồng lúa, tôi đến thắp hương cho cụ và thấy xác một chú chim sẻ đã chết khô trên tầng mái. Chim sẻ chết có thể vì rét quá, vì kiệt sức, nhưng hình như linh hồn của chú chim nhỏ đã được siêu thoát giữa cánh đồng lộng gió và dưới vòm gạch đỏ chắc chắn.
Tôi quan sát những ngôi mộ trong cái gò nghĩa trang của làng và phát hiện ra có một ngôi mộ nom khiêm tốn và vắng người hương khói trong tiết thanh minh. Đứa em họ bảo đó là mộ của chú Thường điên, anh còn nhớ chú ấy không? Một nỗi niềm nao nao khó tả bỗng ùa về. Tôi rưng rưng nhớ lại những ngày khốn khó khi xưa và tiếng hát u ê của chú Thường trong những đêm tối mưa phùn. Tôi bớt lại một phần hoa cúc, thắp ba nén nhang cắm trên mộ chú. Linh hồn chú đang ở đâu, có được siêu thoát và yên ổn như con chim sẻ ở ngoài đồng xa?
Buổi tối hôm ấy, tôi đi dạo một mình trong làng. Các bóng điện cảnh giới tỏa đủ sáng con đường đi, nhưng tôi không nghe thấy tiếng tre kẽo cọt dọa ma nữa, cũng không nhìn thấy bầy đom đóm lập lòe trên những đám bèo mặt ao… Chợt nhớ tiếng cười rờn rợn, tiếng hát u ê của chú Thường điên năm nào. Chợt cảm giác vừa vui vừa ngậm ngùi ùa về…
Tản văn của UÔNG TRIỀU