Tinh thần đối thoại dân chủ chính là bầu không khí nghề nghiệp cuốn hút và thúc đẩy các nhà văn tham gia hoạt động phê bình một cách sôi nổi và thẳng thắn.

Chẳng hạn, nhà văn Hải Triều (1908-1954) đã thẳng thắn đối thoại với nhà văn Phan Bội Châu (1867-1940) qua bài “Cụ Sào Nam giải thích chữ văn học thế là sai lắm!”. Bài này nhà văn Hải Triều viết năm 1933, lúc đó ông mới 25 tuổi, nhưng cái tư thế đối thoại thật đĩnh đạc trước một vị túc nho tiếng tăm lẫy lừng như Sào Nam Phan Bội Châu. Đặc biệt, Nguyễn Ái Quốc với tư cách một nhà văn, trong bài “Thư trả lời ông H” đã viết: “Đứng về mặt phê bình, nghĩ như thế nào tôi xin nói thẳng với ông như thế ấy. Tôi không chắc rằng tất cả những nhận xét của tôi đều sai cả; nhưng xin ông cứ bác bỏ những nhận xét nào ông cho là khó hiểu. Việc trao đổi này sẽ có lợi cho cả hai chúng ta”. Trong bức thư này, trên tinh thần phê bình đúng đắn, Nguyễn Ái Quốc đã chỉ ra những ưu, khuyết của tác phẩm có nhan đề “Cách mệnh” của tác giả H (tức Thương Huyền). Kết thúc bài viết của mình, Nguyễn Ái Quốc nhấn mạnh: “Tôi đã nói thẳng những ý kiến của tôi về bài viết của ông; và cũng nhân cơ hội này, nêu lên một số vấn đề để thảo luận; mong rằng có thể rút ra từ đó một cái gì để mở rộng thêm kiến thức của tôi. Xin thành thực và nhiệt liệt hoan nghênh tài cao trí lớn của ông. Bất cứ một người lao động nào, dù thông minh đến đâu, đôi lúc cũng có thể sai lầm. Chỉ có những kẻ ngồi không mới không sai lầm mà thôi” (Tuyển tập phê bình văn học Việt Nam 1900-1945. Tập 2, NXB Văn học, tr.5 và 19).

Nhắc lại một vài dẫn chứng như thế để thấy tinh thần-văn hóa đối thoại của người phê bình rất quan trọng, đó là “nói thẳng” nhưng phải “thành thực” và “công bằng”; và bao trùm là tinh thần cầu thị-không sợ sai lầm-vì cái hay, cái đúng và cuối cùng là có lợi cho cả hai bên (phê bình và được phê bình). Nói cách khác, đó là văn hóa đối thoại trong phê bình văn chương của các bậc tiền bối mà chúng ta cần học tập.

Trong vài thập niên gần đây, văn chương thời đổi mới đã tạo đà, sức sống cho tinh thần đối thoại cả trong sáng tác và trong phê bình vốn trước đó hầu như chỉ hoạt động trong một “từ trường độc thoại”. Đối thoại đã làm vỡ ra, lộ ra nhiều mảng tối của cả sáng tác, cả phê bình khiến người có tâm huyết với nền văn chương nước nhà không khỏi phân vân, lo âu. Có thể nói “Chân dung và đối thoại” (NXB Thanh niên, 1998, tái bản nhiều lần) của Trần Đăng Khoa đã phát huy tối đa văn hóa đối thoại trong phê bình văn chương đương đại. Trần Đăng Khoa đã xác tín từ đầu: “Càng thông minh, càng khác nhau. Nhưng giữa những người thông minh chỉ có đối thoại, chứ không có cãi vã. Đối thoại khác cãi vã ở chỗ đó, đối thoại là để bổ sung cho nhau, để tự điều chỉnh mình, nhằm tiếp cận chân lý. Còn cãi vã là tranh thắng bại, đúng sai, là dồn nhau vào chân tường, quy chụp và mạt sát nhau, hất tất cả những rác rưởi vào mặt nhau” (“Chân dung và đối thoại”, tr.192-193). Trong cuốn sách rất “hot” này, Trần Đăng Khoa đã có những ý kiến thẳng thắn, chân tình và thuyết phục vì “cách nói”. Chẳng hạn, Trần Đăng Khoa bác bỏ một cách thấu tình đạt lý luồng ý kiến cho rằng dường như đang có một cuộc cách mạng thơ ca trên văn đàn Việt Nam đương đại. “Tuy nhiên cũng không vì sự lý thú ấy mà kêu toáng lên rằng, văn chương Việt Nam đã đến kỳ đổi gác, rằng đã xuất hiện một cuộc cách mạng về thơ ca sau thời kỳ Thơ mới. Thực tình tôi rất mong có cuộc cách mạng thi ca ấy. Nhưng thực tế không có. Cuộc cách mạng thi ca ở thời Thơ mới sở dĩ thành công và những vòng sóng của nó vẫn còn lan tỏa đến ta hôm nay, chính là vì nó dựa trên một cái nền rất vững chắc, đó là hàng loạt tác giả lớn, những tác phẩm lớn. Còn cuộc cách mạng thi ca hôm nay thì dựa trên cái gì?” (“Chân dung và đối thoại”, tr.193-194).

Nếu hiểu văn hóa là thế ứng xử thì văn hóa đối thoại trong phê bình văn chương chính là xuất phát từ căn rễ “hiểu mình, hiểu người”, nghĩa là hiểu vị thế, tương quan giữa hai bên đối thoại. Nhất thiết không “dĩ hòa vi quý” nhưng nếu bên đối thoại là người “trở cờ” thì cần một mặt vận dụng tinh thần vị tha “đánh kẻ chạy đi, không đánh người chạy lại”, mặt khác phải kiên định lập trường phê bình trên cơ sở khoa học. Đối thoại là tranh luận, phản biện để tìm ra chân lý; nhất quyết không thể là nơi chốn để cãi vã, khẩu chiến, quy chụp... thậm chí có lúc, có nơi hòng “tiêu diệt” nhau.

Văn hóa chính là phẩm tính căn bản của tinh thần đối thoại trong phê bình văn chương. Thế giới này luôn “đại đồng mà tiểu dị”. Bảy tỷ người là bảy tỷ vân tay. Mỗi cá nhân là một “tiểu vũ trụ”. Tôn trọng người đối thoại chính là tôn trọng mình, trái lại không tôn trọng người đối thoại là không tôn trọng mình. Nhà văn Nguyễn Minh Châu có viết: “Ừ thì mỗi người sống và nghĩ một cách, xin đừng giận, ghét nhau vội, khác nhau mà vẫn rất thương được nhau, đấy là luật sống của con người” (Di cảo Nguyễn Minh Châu, NXB Hà Nội, 2009, tr.471). Trong cuộc thảo luận về truyện ngắn Nguyễn Minh Châu năm 1985 do Báo Văn Nghệ tổ chức, đọc lại sẽ thấy nhà văn rất tôn trọng các ý kiến phê bình; thậm chí có cả những ý kiến chụp mũ, quy kết nặng nề cho tác giả.

Văn hóa đối thoại trong phê bình văn chương xa lạ với cái gọi là “nhân danh” (như một thứ thời thượng). Trong đời sống đang lây lan căn bệnh “nhân danh” làm rối loạn các giá trị đạo lý. Trong lĩnh vực văn chương cũng vậy: Có nhân danh đổi mới (tự nhận mình là tân thời, thậm chí thức thời và cố tình đẩy người khác vào bảo thủ, xác lập chiến tuyến, chia rẽ văn giới); có nhân danh dân chủ (nhằm cổ xúy cho phong trào “đạp đổ thần tượng”, thậm chí “nhổ nước bọt vào lịch sử”, đòi tự do tuyệt đối); đặc biệt có nhân danh con người (đề cao sáng tác đi sâu vào bản năng gốc: Sex, đồng tính, thác loạn trong vô luân và loạn luân). Gần đây có thêm cái gọi là nhân danh thế hệ, họ đề nghị “thay ca”, “đổi gác”-nghĩa là phải “chôn” Thơ mới, thơ ca cách mạng 1945-1975… để mở cửa cho các trào lưu ồ ạt xâm nhập nước ta như “hậu hiện đại”, “hậu thực dân” v.v..

Gần đây, trong giới phê bình đang rất hào hứng với cái gọi là “trung tâm và ngoại biên”, hay còn gọi là thuyết “phi trung tâm hóa”. Có vẻ như “món mới” này có hấp lực. Vì họ muốn “giải đại tự sự”, đề cao “tiểu tự sự”. Cũng có nghĩa là vô tình hay cố ý đi ra khỏi quỹ đạo của các quy luật chân-thiện-mỹ trong sáng tạo nghệ thuật. Nói cách khác, đó là ý đồ đề cao “phi truyền thống” trong lĩnh vực văn hóa-văn nghệ. Sáng tạo nghệ thuật cần đến những khoảng rộng tự do cho mỗi cá tính, nhưng không nên chỉ “giỏi thêu thùa cho bản thân mà kém vá may cho mọi người” như ý kiến của Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam Hữu Thỉnh. Lại càng không thể ảo tưởng về một sự tự do vô bờ bến, như kiểu một “chủ nghĩa hiện thực vô bờ bến”. Nếu “văn hóa soi đường cho quốc dân” thì cũng chính văn hóa soi đường cho phê bình văn chương vậy!

BÙI VIỆT THẮNG