Làng ngày xưa có tên là Rủi. Nghe các cụ kể rằng, có một viên quan đánh giặc, bị thua trận và đã chạy về làng. Khi ấy, đất làng ngập trũng, người thưa và nghèo khổ. Viên quan đã trút hơi thở cuối cùng tại đây. Dân làng gọi viên quan là ông Rủi và làng cũng mang tên ông từ đó.
Sau này, dân số của làng đông lên. Lúa ngô khoai sắn cũng đầy chái đầy buồng. Sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng được chú trọng. Làng cũng có đình, có chùa, có miếu. Làng tên Rủi xem ra không hợp, không may mắn. Được các cụ cho phép, đám trẻ nhiệt liệt hưởng ứng và cùng nhau nghĩ tên mới cho làng: Ngọc Minh. Một cái tên thật đẹp và ý nghĩa!
Đứa con của làng từng đi xa. Bây giờ, đang trở về làng. Nó bảo taxi dừng ngay chợ Lan để được đi bộ về làng. Cái đoạn từ chợ Lan về làng nó thuộc lắm. Bấy nhiêu năm vẫn cong cong rẽ phải rồi rẽ trái. Gió rét năm xưa nếu đi bộ thế này quần nó phải xắn lên. Cả bàn chân xiu xíu phải xòe hết cỡ rồi ngoạm chặt vào đất như bà thường dặn nó. Cẩn thận thế nhưng khi về đến nhà nó cũng "vồ ếch" mấy bận. Không chỉ quần lem áo lấm mà tất tật những ngô những bỏng bưng về cho em cũng nhoen nhoét đất.
Sau lượt rẽ phải, nó ngậm ngùi hồi hộp. Nếu đi thẳng là về làng Lan. Còn rẽ trái là về làng Ngọc Minh thân thương của nó...
Hai bên đường vẫn xanh xanh lúa. Đường về làng giờ đã tráng bê tông. Gót chân nó được mưa hôn gió vuốt vẫn trắng ngần ngật. Chân thôi lấm lem bùn đất nhưng điều ấy làm nó chạnh lòng. Vì đi một đoạn, phía tay trái nó là nghĩa trang của làng. Giá cứ bùn đất như xưa có phải hơn không. Như thế nó sẽ chỉ loáng thoáng thấy những nấm cỏ xanh xanh lúp xúp. Bây giờ, nghĩa trang của làng là màu sắc của những ngôi mộ. Kìa đỏ tím, kìa xanh vàng... nhấp nhô cao thấp.
Trở về, chạm làng đầu tiên là nghĩa trang làm nó buồn vô cùng. Thời gian đã lần lượt đón bao người thân của nó yên nghỉ ở đây. Cái nghĩa trang này khi xưa ngang qua nó cắm cúi đi thật nhanh. Là trẻ con, đứa nào cũng sợ ma. Biết con ma nó có hình thù thế nào đâu nhưng cứ biết sợ để ngoan để lớn. Xưa, sợ cũng khóc. Nay, đã lớn bổng rồi cũng khóc. Bởi trong những ngôi mộ ấy có cụ Khai, cụ Cân, bà Kiểm, ông Bộc, cô Vui, cô Yến... những người thân đã không cho nó kịp lần từ biệt. Làng ơi. Mưa ơi. Gió ơi...
Làng đã hiện ra trong mờ ảo gió. Ơi, tre làng đâu hết cả rồi? Ngày xưa, bao bọc quanh làng và khắp mọi nẻo trong làng là tre. Vùng này, mỗi làng ngoài nghề trồng lúa, chăn lợn, nuôi gà còn có thêm nghề phụ. Như làng Lan thì làm bánh đa. Làng Đồng Niên làm bún. Làng Bương Hạ quê ngoại thì làm cây cảnh. Làng Ngọc Minh của nó thì làm nghề đan lát. Mỗi phiên chợ Cầu theo bà đi chợ, nó hãnh diện khi ngắm nhìn những thúng, nia, giần sàng… của làng nó bày bán. Cũng tre, cũng bàn tay chẻ nan rồi đan rồi lát rồi cạp vành và hun khói. Ấy thế mà thúng chợ thúng thuyền của làng nó không lẫn vào đâu được. Miệng thúng thì tròn vạnh chắc chắn. Sợi mây nức đều tăm tắp. Rồi cái màu óng ả của khói chín mới tuyệt làm sao. Màu khói chín này đố con mọt nào nhấm thúng gặm nia được. Khách mua biết đúng thúng Ngọc Minh là trả tiền liền không căn vặn thêm bớt. Tre làm nên thương hiệu của làng Ngọc Minh. Tre còn là những trưa hè của nó. Mùa hè, cả làng ra gốc tre đan lát. Nó cũng giát cái thúng nhỏ xinh xinh và ngóng nghe bằng hết những câu chuyện buồn vui của mọi người. Cũng từ nơi gốc tre làng mà nó thấm cái cơ cực nghèo khổ của quê nó…
Thế mà nay làng không còn tre nữa, chỉ toàn những bức tường rào. Tường rào nối tường rào. Nhà nhà cổng đóng then cài. Làng ơi. Tối lửa tắt đèn đã khác rồi ư? Mưa loay hoay dẫn nó vượt qua cái eo ở cổ làng. Gọi là eo vì đoạn vào làng đang thẳng thì phải lượn ngoéo một khúc. Sao lạ thế, mọi thứ đổi thay nhưng cái khúc ngoéo này vẫn điềm nhiên. Mưa trơn gió trợt như vầy với vòng eo non hai mét thì người và xe tránh nhau sao được.
Mưa dẫn nó vượt qua đoạn eo thì gió đón nó ở ngã ba. Chân nó chạm ngã ba thì mắt nó lại giàn giụa. Làng ơi. Bà ơi. Con đã về làng! Đứa trẻ đã về làng. Hai phút nữa thôi con sẽ về đến cổng nhà. Con không gọi điện báo trước, vì lo bà trông ông ngóng rồi không ăn không ngủ. Đứa trẻ khẽ về làng trong thầm mưa thầm gió.
Nó đã đứng trước cổng nhà. Cổng nhà không khóa. Và cây rơm đang nhún nhẩy trong gió. Chắc bà biết nó sắp về mà đợi cổng. Mưa gió trong lòng nó trỗi dậy. Rét trong lòng nó quặn lên.
Nó nấc lên: "Bà ơi! Bà ơi…". Bà hiện ra qua ròng ròng nước mắt của nó. "Ơ! Cái Kiều về. Cháu mình về ông ơi!".
Nó sụp gọn bé nhỏ trong vòng tay bà nó. Ôi, hơi ấm của bà. Hơi ấm duy nhất và suốt đời của nó…
Tản văn của VŨ THIÊN KIỀU