Đến năm 1995, khi đã 60 tuổi, ông vào TP Hồ Chí Minh cư trú những năm tháng cuối đời. Tại đây, nhà thơ đã trút hơi thở cuối cùng vào ngày 12-9-2017 bởi căn bệnh ung thư dạ dày, hưởng thọ 83 tuổi.
Thanh Tùng là một gương mặt thơ độc đáo. Không chỉ bởi chất lượng tư tưởng, tình cảm và thẩm mỹ đặc biệt ông tạo dựng được trong mỗi bài thơ mà còn bởi cuộc đời quá chìm nổi, vất vả, long đong cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng của những từ này. Sinh trưởng trong một gia đình công chức tiểu tư sản nhưng Thanh Tùng không gặp may mắn, thuận lợi ngay từ đầu. Học xong phổ thông, ông theo học ngành thể dục thể thao rồi trở thành giáo viên dạy thể dục ở một trường phổ thông. Sau đó, ông bỏ nghề giáo để phiêu bạt với nhiều công việc khác, thậm chí có thời gian làm mướn, làm phu khuân vác, làm công nhân ở Xí nghiệp đóng tàu Hải Phòng, làm lơ áp tải hàng lên Hà Nội... Lúc Thời hoa đỏ ra đời chính là lúc tác giả bán sách ở vỉa hè...
Nhà thơ Thanh Tùng. Ảnh: MỄ THUẬN
Lần đầu tiên tôi có dịp tiếp xúc với Thanh Tùng là vào đầu những năm 80 của thế kỷ trước. Hồi đó, tôi có một kỷ niệm tâm hồn sâu nặng ở Hải Phòng khiến tuần nào từ Hà Nội, tôi cũng tìm mọi cách để về thành phố này dẫu chỉ vài giờ rồi lại phải trở lên ngay. Một lần, tình cờ tôi tiếp xúc với một người và được nghe giới thiệu là nhà thơ Thanh Tùng. Thoạt nhìn, tôi chưa có ấn tượng gì về con người mới gặp lần đầu này bởi nhà thơ bắt đầu có chút tên tuổi ở thành phố cảng trông có phần lam lũ, chẳng có vẻ gì là nhà thơ mặc dù trong mặc định của tôi, nhà thơ ít nhiều đều “lập dị”. Thanh Tùng không lập dị theo nghĩa thông thường nhưng đúng là một nhà thơ công nhân trăm phần trăm với dáng vẻ có phần thô ráp, sơ sài. Nhưng tiếp xúc lâu, thấy rõ từ ông toát ra một vẻ dung dị, có chiều sâu và một tình cảm nồng hậu, chân thành. Rồi những lần gặp sau đó, tôi ngày càng quý trọng hơn, nhất là khi được biết ông có rất nhiều bài thơ hay mà tôi đọc thấy câu nào cũng thú vị, nhất là thơ tình:Anh đang gom nắng đầu hè/ Gọi hương sắc dậy, rừng ve chín đều/ Gió vàng xô bức tranh thêu/ Phượng vàng tô điểm, tình yêu trở mùa/ Hoàng hôn lãng đãng mõ khua/ Bến sông vọng tiếng chuông chùa bâng quơ…(Bức tranh tình). Mấy câu thơ trên hay. Riêng hai câu cuối quá đặc sắc, gieo vào người đọc cảm giác cực kỳ bâng khuâng, trống vắng thật khó tả. Hoặc nữa: Gió xua nỗi nhớ giăng ngang/ Con tàu cắt sóng bẽ bàng mặt sông/ Bên này bến vắng đò không/ Bờ kia hoang lạnh, trắng đồng mây bay/ Đâu rồi cánh áo hoa lay/ Chẳng bồi, chẳng lở mà cay mắt nhiều… (Tìm). Tác giả xù xì, có phần thô sơ nhưng thơ thì quả là rất thi sĩ! (Không phải bất cứ nhà thơ nào, kể cả có tên tuổi cũng có thể gọi được là thi sĩ. Danh xưng này gắn với những nhà thơ sở hữu những câu, bài thơ hay nhưng phải giàu yếu tố lãng mạn và duy mỹ). Khi ấy, bài thơ Thời hoa đỏ đã ra đời nhưng thú thực là tôi chưa biết nhiều. Đến khi trở thành bài hát, tôi mới đi sâu tìm hiểu phần thơ thì càng được tô đậm thêm cái cảm quan thi sĩ khi nghĩ về Thanh Tùng, nhất là những câu: Mỗi mùa hoa đỏ về/ Hoa như mưa rơi rơi/ Cánh mỏng manh tan tác đỏ tươi/ Như máu ứa một thời trai trẻ/ Trong câu thơ của em anh không có mặt/ Anh đâu buồn mà chỉ tiếc/ Em không đi hết những ngày đắm say...
Những câu thơ rất ám ảnh, đọc một lần không thể quên giống như một cô gái vừa xinh đẹp vừa cá tính, ta gặp một lần rồi nhớ mãi. Bài thơ này Thanh Tùng viết về người vợ tên Thanh Nhàn liên quan đến cuộc hôn nhân đầu tiên nhưng đổ vỡ của mình. Số là trước khi lấy nhau, chàng thi sĩ công nhân đất cảng cũng lụy vì tình lắm. Nàng ở huyện Vĩnh Bảo cách nội thành Hải Phòng hơn 30km. Không ít lần từ thành phố, chàng bổ về tìm nàng chỉ để gặp vài giờ. Nhưng nàng lại đang đi Tiên Lãng. Thế là chàng lại lóc cóc đạp xe cà tàng đến Tiên Lãng tìm người yêu bằng được. Si mê như thế mà cuộc hôn nhân chẳng tồn tại được lâu, rồi hạnh phúc cũng đội nón ra đi. Nhàn bỏ thi sĩ để đến với người đàn ông khác ở Quảng Ninh. Nàng vốn bị bệnh tim, lại đã qua hai đời chồng trước chàng. Vậy mà chàng bỏ ngoài tai mọi lời can gián để quyết lấy bằng được. Sống với người đàn ông sau chẳng được bao lâu thì nàng qua đời. Nghe tin, Thanh Tùng tức tốc tìm về bên linh cữu để đưa tiễn nàng lần cuối cùng. Và sau đó bài thơ Thời hoa đỏ ra đời với âm hưởng ngậm ngùi, xót xa đầy nuối tiếc. Anh không buồn mà chỉ tiếc/ Em không đi hết những ngày đắm say. Không hẳn là lời oán trách của thi sĩ mà là sự hối tiếc...
Sau cuộc đổ vỡ với Thanh Nhàn (khoảng năm 1973), Thanh Tùng sống bơ vơ, cô đơn ở Hải Phòng cho mãi tới năm 1995, khi đã 60 tuổi, ông vào cư trú ở TP Hồ Chí Minh rồi được nhà thơ Hoàng Hưng làm bà nguyệt xe duyên cùng người vợ thứ hai. Người phụ nữ này từng là TNXP thời kháng chiến chống Mỹ, do yêu thơ Thanh Tùng mà sẵn sàng nâng khăn sửa túi cho ông. Cuộc hôn nhân này êm đềm, bình lặng nhưng cũng khiến ông viết được Trường ca phương Nam.
Ai cũng nghĩ bài thơ Thời hoa đỏ hay, sâu sắc như thế thì người phụ nữ là nguyên cớ cảm xúc để tác giả viết nên hẳn phải là mối tình đẹp, mãnh liệt nhất của ông. Nhưng sự thực không phải như vậy. Thanh Tùng kể rằng bóng hồng để lại cho ông cảm xúc đẹp, lãng mạn khiến ông đam mê nhất lại là một nữ nghệ sĩ rất xinh đẹp sau khi ông đã chia tay người vợ thứ nhất. Cô này do yêu thích thơ của ông mà đã chủ động “tấn công” khiến ông phải “chạy trốn” mặc dù trong lòng rất say mê và thấy mình may mắn, có phước lớn khi được người đẹp săn đuổi. Có lẽ ông mặc cảm là mình đã già, lại nghèo, khó có thể mang lại hạnh phúc về lâu dài cho cô nghệ sĩ kia. Những năm cuối đời, Thanh Tùng đã hoài niệm quá khứ mỗi khi nghĩ về thần tượng của trái tim mình, mãi mãi phải lùi xa để chiêm ngưỡng mà không dám đến gần: Bây giờ tôi ăn một nửa/ Nửa dành cho những ngày xưa/ Bây giờ tôi đi giật lùi/ Tình yêu ở phía sau tôi.
Thanh Tùng là nhà thơ thật đáng yêu. Ông đa cảm, rất dễ xúc động. Cứ mỗi khi có cảm xúc đặc biệt, thậm chí là lúc vui ông cũng dễ khóc. Tôi nhớ mãi kỷ niệm liên quan đến ông. Ngày ấy - năm 1982 - cuộc tình đẹp của tôi ở Hải Phòng đã kết thúc. Nhưng vết thương lòng vẫn rỉ máu dai dẳng nên thi thoảng tôi vẫn về Hải Phòng, dạo bộ trên những đường phố để tìm lại những ngày xưa đã mất. Và để khuây khỏa, tôi lại tìm đến chơi với Thanh Tùng. Ông đã chia sẻ khiến tôi phần nào vơi đi được nỗi buồn đau. Ông tặng tôi mấy câu thơ được ứng tác ngẫu hứng: Hò hẹn nhiều để rồi chấm hết/ Để vỡ vụn những mảnh tim/ Gặt hái nhiều mà thóc chẳng đầy thêm/ Theo năm tháng chiếc bồ trống rỗng. Một lần khác, đang bù khú tại một quán nước, Thanh Tùng lại làm thơ tặng tôi (vẫn ngẫu hứng): Có chàng nghệ sĩ Đình San/ Dạt dào cháy bỏng ngập tràn yêu thương/ Ai cũng muốn đi trọn đường... Vừa nghĩ đến đó thì có một “chiến hữu” của ông xuất hiện, sà vào quán. Thế là bài thơ phải bỏ dở để sau đó không có dịp làm tiếp. Chẳng hiểu câu thứ tư sẽ là như thế nào. Và từ đó đến phút ông nhắm mắt xuôi tay, tôi chỉ gặp lại được ông đúng một lần ở TP Hồ Chí Minh. Nhưng không nhắc lại cái bài thơ ngẫu hứng bị bỏ dở đó. Và tôi tiếc thương ông như bao bè bạn, công chúng yêu mến ông. Ngẩn ngơ và thương xót…
Nhạc sĩ NGUYỄN ĐÌNH SAN