Ngày 8-12-1987, dưới sự chứng kiến của quan chức hai bên, Tổng thống Mỹ Ronald Reagan và Tổng Bí thư Liên Xô Mikhail Gorbachev đã ký INF và hiệp ước này chính thức có hiệu lực từ ngày 1-6-1988. Theo các điều khoản của INF, hai bên cam kết không sản xuất, thử nghiệm, triển khai các tên lửa đạn đạo và tên lửa hành trình trên mặt đất tầm trung và tầm ngắn (từ 500 đến 5.500km).
Việc Mỹ và Nga ký INF từng được đánh giá là thành công lớn nhất về kiểm soát vũ khí của thời kỳ “Chiến tranh lạnh”, là “tấm khiên” bảo đảm an ninh và ổn định ở châu Âu, cũng góp phần vun đắp nền tảng cho hòa bình thế giới. INF còn được giới chuyên gia quân sự coi như “chiếc cầu” bắc từ “Chiến tranh lạnh” với đặc thù là răn đe hạt nhân sang thời kỳ “hậu Chiến tranh lạnh” với bản chất được gọi là “hòa bình hạt nhân”, tức là hòa bình và hợp tác trong điều kiện vẫn có vũ khí hạt nhân. Vũ khí hạt nhân và INF chi phối trật tự chính trị an ninh thế giới qua các thời kỳ lịch sử như thế.
Thế nhưng, trong nhiều năm qua, biểu tượng INF luôn bị đe dọa khi Washington và Moscow không ngừng cáo buộc nhau vi phạm và đe dọa rút khỏi hiệp ước này. Cuộc tranh cãi nảy lửa lên tới đỉnh điểm khi Mỹ và Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) liên tục mở rộng sự hiện diện quân sự về phía đông, sát biên giới Nga, điều mà Moscow coi là mối đe dọa an ninh nghiêm trọng. Washington còn nghi ngờ Moscow đã thử nghiệm và triển khai tên lửa hành trình phóng từ mặt đất 9M729, cho rằng loại tên lửa này có tầm bắn hơn 500km, trái với quy định của hiệp ước. Nga đã bác bỏ các cáo buộc trên và cho biết hệ thống phòng thủ Aegis Ashore MK-41 của Mỹ có thể được sử dụng để phóng các tên lửa hành trình với tầm khoảng cách bị cấm.
Dù đưa ra bất cứ lý do gì thì cuối cùng biểu tượng INF cũng đã sụp đổ sau hơn 30 năm tồn tại, kéo theo những lo ngại về một cuộc chạy đua vũ trang mới. Không bị ràng buộc bởi INF, Mỹ sẽ có thể tự do phát triển các tên lửa phóng từ mặt đất tầm ngắn và tầm trung. Minh chứng cho điều này là việc ngay sau khi tuyên bố chính thức rút khỏi INF, ngày 2-8, phát ngôn viên Lầu Năm Góc Jonathan Hoffman cho biết, Bộ Quốc phòng Mỹ sẽ hoàn toàn theo đuổi việc phát triển các loại tên lửa thông thường được phóng từ mặt đất và xem đây là sự đáp trả khôn ngoan trước những hành động của Nga. Đáp lại, Bộ Quốc phòng Nga cũng đã đặt thời hạn cho các lực lượng chức năng nước này trong hai năm tới phải tăng tầm bắn của các loại tên lửa đang được phát triển hiện nay.
Sau khi INF không còn hiệu lực, số phận của Hiệp ước cắt giảm và hạn chế vũ khí tấn công chiến lược (START)-thỏa thuận cuối cùng còn lại giữa Mỹ và Nga về giải trừ vũ khí hạt nhân-xem ra rồi cũng khó có thể có số phận khác, hoặc nếu có được Mỹ và Nga tiếp tục duy trì thì vẫn sẽ không ảnh hưởng lớn gì đến cuộc chạy đua vũ trang mới. Cuộc chạy đua mới này sẽ không chỉ bao gồm sự tham gia của Nga và Mỹ, mà còn kéo theo cả các cường quốc khác vốn đang tìm mọi cách để khẳng định vị thế của mình trên trường quốc tế. Điều này sẽ càng làm trầm trọng hơn sự mất cân bằng chiến lược toàn cầu.
Trong bối cảnh căng thẳng nghiêm trọng giữa Nga và phương Tây hiện nay, có lẽ Nga và Mỹ cần bắt đầu lại quá trình chông gai tìm kiếm một nhận thức chung, một biểu tượng mới cho vấn đề hạt nhân, vốn chỉ thành hiện thực nếu hai bên xây dựng được môi trường lòng tin.
PHƯƠNG LINH