Dự đoán, tiên tri thắng lợi của cách mạng Việt Nam đang đến gần, ngay từ giữa tháng 6-1945, để chuẩn bị cho việc soạn thảo bản Tuyên ngôn Độc lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã thông qua sĩ quan quân báo vụ của cơ quan tình báo chiến lược Hoa Kỳ (OSS) có cơ sở đặt tại Căn cứ địa Việt Bắc, Người đề nghị bộ tư lệnh không đoàn số 14 của Mỹ đóng tại Côn Minh, Trung Quốc thả dù cho Người bản “Tuyên ngôn độc lập” của Hoa Kỳ.
Trong hai ngày 28 và 29-8-1945, Hồ Chí Minh tập trung soạn thảo bản tuyên ngôn. Ngày 30-8, Người mời một số đồng chí Thường vụ Trung ương Đảng trao đổi, góp ý kiến và sau đó Người còn mời L.A.Pati, một sĩ quan tình báo Mỹ phụ trách đơn vị OSS đang cộng tác với Việt Minh và khá thân thiết với Hồ Chí Minh, đến 48 Hàng Ngang để cùng trao đổi. Ngày 31-8, Người bổ sung một số điểm. Ngày 2-9-1945, tại Quảng trường Ba Đình rực rỡ cờ hoa, trước hàng vạn đồng bào, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập lịch sử.
Mở đầu bản tuyên ngôn, Người nêu những nguyên lý bất di bất dịch về các quyền của con người, quyền của các dân tộc đã được khẳng định trong những bản tuyên ngôn nổi tiếng của nước Mỹ và nước Pháp.
Tiếp theo, Người tố cáo tội ác tày đình của thực dân Pháp về mặt chính trị, kinh tế, văn hóa... trong đó có tội trong 5 năm, chúng đã hai lần bán nước ta cho Nhật, từ đó nói rõ cho thế giới và phe Đồng minh biết: “Sự thật là dân ta đã lấy lại nước Việt Nam từ tay Nhật, chứ không phải từ tay Pháp. Pháp chạy, Nhật hàng, vua Bảo Đại thoái vị. Dân ta đã đánh đổ các xiềng xích thực dân gần 100 năm nay để gây dựng nên nước Việt Nam độc lập. Dân ta lại đánh đổ chế độ quân chủ mấy mươi thế kỷ mà lập nên chế độ dân chủ cộng hòa”.
Kết luận tuyên ngôn, thay mặt Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Á, Người trịnh trọng tuyên bố với quốc dân đồng bào và với thế giới: “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy”. Đây là văn bản pháp lý đầu tiên của nước Việt Nam mới, công bố sự thành lập Nhà nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, mà sự ra đời đó là kết quả của quá trình hơn 80 năm đấu tranh kiên cường, bất khuất, anh dũng hy sinh của bao thế hệ người Việt Nam.
Tuyên ngôn Độc lập là một văn kiện lịch sử, có giá trị về nhiều mặt: Chính trị, tư tưởng, pháp lý, văn hóa; đã khẳng định trước thế giới cơ sở pháp lý về quyền được hưởng tự do, độc lập của dân tộc Việt Nam, đồng thời qua đó đóng góp vào sự phát triển nền pháp lý dân chủ và tiến bộ của loài người trong thời đại ngày nay.
Có được bản Tuyên ngôn Độc lập, theo Hồ Chí Minh tiểu sử do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia ấn hành năm 2010 (tr35): “Tuyên ngôn Độc lập là kết tinh của bao nhiêu tác phẩm trước đó của Chủ tịch Hồ Chí Minh, từ Yêu sách của nhân dân An Nam mà Nguyễn Ái Quốc gửi đến Hội nghị Versailles năm 1919, đến chương trình Việt Minh 1941 và những văn kiện, chỉ thị, nghị quyết của Đảng. Theo Trần Dân Tiên trong tác phẩm Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch thì Tuyên ngôn Độc lập “là kết quả của những bản tuyên ngôn khác, của các cụ tiền bối như: Nguyễn Khoa Huân, Phan Đình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Phan Bội Châu và của nhiều người khác, của bao nhiêu sách báo, truyền đơn bí mật viết bằng máu và nước mắt của những nhà yêu nước từ hơn 80 năm nay”, “là hoa, là quả của máu đã đổ và bao nhiêu tính mạng đã hy sinh của những con người anh dũng của Việt Nam trong nhà tù, trong những trại tập trung, trên những hải đảo xa xôi, trên máy chém, trên chiến trường”, “là kết quả của bao nhiêu hy vọng gắng sức và tin tưởng của hơn 20 triệu nhân dân Việt Nam”, là một trang vẻ vang trong lịch sử Việt Nam, nó chấm dứt chế độ quân chủ chuyên chế và chế độ thực dân áp bức, bóc lột, nó mở ra một kỷ nguyên mới dân chủ, cộng hòa”.
Như vậy, rõ ràng, đối với nhân dân Việt Nam, Tuyên ngôn Độc lập năm 1945 là một áng văn lập quốc vĩ đại, là bản anh hùng ca mới đầu kỷ nguyên mới, kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội ở nước ta, là một văn kiện lịch sử có giá trị về nhiều mặt: Chính trị, pháp lý, văn hóa, tư tưởng... đồng thời là tác phẩm chính luận lớn, có một không hai về giá trị ngôn từ và văn học, xứng đáng được xếp vào hàng “thiên cổ hùng văn” của dân tộc và nhân loại tiến bộ.
Một số nhà nghiên cứu trên thế giới sau khi đọc bản Tuyên ngôn Độc lập lịch sử của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đặt câu hỏi: Vì sao Hồ Chí Minh lại trích dẫn hai bản tuyên ngôn của hai quốc gia Âu, Mỹ, trong đó có cả nước Pháp mới đó đô hộ nước mình? Hoàn toàn không phải là sách lược để ứng phó với hai cường quốc lớn, tiềm tàng những mưu đồ thực dân cũ và mới. Việc sử dụng những trích dẫn ấy là Chủ tịch của Nhà nước Việt Nam độc lập muốn khẳng định rõ ràng trước thế giới rằng: Cách mạng Việt Nam là sự nối tiếp của con đường tiến hóa của nhân loại đã và sẽ đi. “Tuyên ngôn độc lập” của Hoa Kỳ năm 1776 và “Tuyên ngôn dân quyền và nhân quyền” của cách mạng Pháp năm 1791 là những mốc son của sự nghiệp giải phóng con người, thì Cách mạng Tháng Tám năm 1945 và bản Tuyên ngôn Độc lập của Việt Nam chính là bước đi tiếp theo của quá trình giải phóng con người.
Nhà văn LÊ XUÂN ĐỨC