“Trung úy Phương” đã rời xa cõi tạm

Lãng tử và thanh lịch

Trước ngày NSND Thế Anh qua đời, tôi có cuộc gặp gỡ với Nghệ sĩ Ưu tú (NSƯT), đạo diễn, diễn viên Lê Cung Bắc tại một địa điểm rất thơ mộng bên bờ kênh Nhiêu Lộc. Dù chỉ hơn kém nhau hai tuổi nhưng với Lê Cung Bắc, NSND Thế Anh là một người anh lớn trong nghề. Thế Anh được các thế hệ nghệ sĩ sân khấu và điện ảnh nể trọng không chỉ bởi tài năng xuất chúng, đóng góp to lớn cho nghệ thuật, mà còn ở phong cách, lối sống hào hoa, thanh lịch. Lê Cung Bắc và Thế Anh có nhiều điểm chung. Cả hai ông đều không phải là người Nam Bộ (Thế Anh quê Hà Nội, Lê Cung Bắc quê Quảng Trị) nhưng đều chọn TP Hồ Chí Minh làm quê hương thứ hai và có đóng góp xuất sắc cho điện ảnh phía Nam. Họ là những nghệ sĩ đa năng, đa tài, có thể hóa thân vào nhiều dạng nhân vật, từ vua quan, cán bộ cách mạng, người lính, tướng cướp, giang hồ… và ở dạng nhân vật nào, hai ông cũng để lại dấu ấn sâu sắc. Là những nghệ sĩ tài năng nhưng cuộc sống hết sức đơn giản, bình dị, vẫn sử dụng những chiếc xe máy cũ kỹ, ngồi cà phê quán cóc, vỉa hè, dân dã, gần gũi với những người dân lao động nghèo khổ…

Sau cuộc gặp NSƯT Lê Cung Bắc, tôi có trao đổi ý tưởng với một người bạn là đạo diễn của Hãng phim Truyền hình TP Hồ Chí Minh (TFS) về việc thực hiện một gameshow nghệ thuật, tôn vinh những nghệ sĩ gạo cội của sân khấu và điện ảnh phía Nam. Anh bảo, đó là một ý tưởng rất nhân văn, ngặt nỗi cụ Thế Anh đang lâm bệnh nặng, đợi cụ bình phục rồi mới tính được. Chẳng riêng gì chúng tôi, một số đồng nghiệp ở Đài Truyền hình Việt Nam (VTV), Đài Truyền hình kỹ thuật số VTC (VOV)… cũng đang có ý định làm phim tài liệu về NSND Thế Anh. Nhưng tất cả đã mãi mãi lỡ hẹn. Ông thanh thản về trời sau thời gian chống chọi với bạo bệnh. Đã lường trước được cuộc ra đi vĩnh hằng nên thời gian qua, ông đã chuẩn bị sẵn sàng mọi việc. Cả một đời cống hiến cho nghệ thuật, gia tài lớn nhất ông để lại là bộ sưu tập phong phú về điện ảnh cách mạng cùng tấm gương sáng về đức độ, tài năng, lối sống thanh lịch của người nghệ sĩ gốc Hà thành…

Nghệ sĩ Nhân dân Thế Anh và tác giả tại Hãng phim Lý Huỳnh.

Tôi quen biết ông từ hơn 15 năm nay. Lần đến thăm ông cuối cùng là vào cuối năm 2018. Ông hẹn tôi đến nhà riêng, nằm đầu đường Trần Minh Quyền, quận 10, TP Hồ Chí Minh. Đây là ngôi nhà ông mua từ những ngày đầu rời Hà Nội vào TP Hồ Chí Minh sinh sống, dành dụm từ tiền đóng phim, diễn kịch cùng sự giúp đỡ của một số đồng nghiệp. Hơn 40 năm trước, khu phố nơi ông sinh sống còn thưa thớt, tạm bợ với những con đường đất, những nếp nhà lụp xụp của người lao động thu nhập thấp. Không ai ngờ, một diễn viên điện ảnh nổi tiếng lại chọn nơi ở tuềnh toàng, giản lược như vậy. Nhưng với ông, đó lại là môi trường lý tưởng để trau dồi tài năng, niềm đam mê nghệ thuật. “Mình từng là quân nhân, là nghệ sĩ-chiến sĩ, quen sống với dân, quen ăn rau muống luộc với cà dầm tương rồi. Sống nơi hào nhoáng, sang trọng không hợp với mình. Vả lại, nghệ sĩ nghèo lắm, làm gì có tiền nhiều để mua nhà ở những nơi sang trọng”-ông tâm sự với tôi như thế. Cũng nhờ cùng ăn, cùng ở với những người dân lao động nghèo khổ, Thế Anh đã thấu cảm sâu sắc với những mảnh đời éo le, bất hạnh trong chế độ cũ. Bước vào cuộc sống mới, họ không tránh khỏi tâm lý mặc cảm, tự ti. Đó là những chất liệu rất đời giúp Thế Anh hoàn thành xuất sắc vai diễn Ba Duy, một tay giang hồ có trái tim si tình và nghĩa hiệp trong phim “Mối tình đầu”. Cùng với vai Trung úy Phương trong phim “Nổi gió”, vai Ba Duy của phim “Mối tình đầu” là hai vai diễn kinh điển của điện ảnh cách mạng Việt Nam. Thời kỳ ấy, gương mặt của “Trung úy Phương” được coi là chuẩn “soái ca”, biểu tượng vẻ đẹp nam tính của đàn ông Việt.

Cuộc gặp của chúng tôi tại ngôi nhà của ông hôm ấy cũng chính là cuộc chia ly buồn của ông với nơi ở ắp đầy kỷ niệm. Ông ghé tai tôi nói rất nhỏ, như sợ người con trai đang ở phòng trong nghe thấy. Rằng ông đã yếu, người đang có bệnh nên không biết sẽ ra đi lúc nào. Hơn nửa thế kỷ hoạt động nghệ thuật, gia tài ông chẳng có gì ngoài căn nhà này. Giờ là lúc ông phải bán nó đi để lấy tiền mua hai căn hộ chung cư nhỏ. Một căn để vợ chồng già sinh sống. Căn còn lại làm nơi trưng bày, bảo quản hàng nghìn hình ảnh, hiện vật, tư liệu về điện ảnh cách mạng Việt Nam. Phần tiền còn lại chia cho hai con Thế Phương và Thế Duy (ông lấy tên hai nhân vật nổi tiếng do mình thủ vai để đặt tên cho hai con trai).

Ngoài tuổi bát thập, sống ở TP Hồ Chí Minh đã lâu nhưng Thế Anh vẫn giữ vẹn nguyên phong cách thanh lịch của người Hà thành và lễ tiết của một quân nhân. Tiễn tôi ra về, ông đưa tay chào kiểu điều lệnh quân đội, nở nụ cười tỏa nắng đúng chất một trang nam tử đẹp trai, lãng tử nức tiếng trên màn bạc.

Tài hoa và chuẩn mực

Quãng đời hoạt động nghệ thuật sôi nổi nhất của Thế Anh là thập niên 70-80-90 của thế kỷ 20. Ông tham gia diễn xuất trong hơn 100 bộ phim điện ảnh cùng hàng trăm vở kịch, đa phần là thủ vai chính. Trong ký ức của đồng nghiệp các thế hệ, Thế Anh là mẫu nghệ sĩ giàu sức sáng tạo, thái độ lao động nghệ thuật rất chuyên nghiệp. Chưa bao giờ ông vắng mặt hoặc đến muộn trong các buổi tập. Ông nắm bắt tâm lý nhân vật và thuộc lời thoại rất nhanh. Đó là minh chứng của một tài năng thiên bẩm. NSND Trà Giang, người bạn thân thiết của NSND Thế Anh kể rằng, thế hệ của bà đa phần diễn viên điện ảnh đều trưởng thành từ chiếc nôi kịch nói. Khi đóng phim, diễn xuất làm sao để không mang chất “kịch” lên màn ảnh là thử thách không hề nhỏ đối với các diễn viên. Vậy nhưng với Thế Anh, ông có tài “phân thân” rất hiếm có. Đóng phim ra phim, kịch ra kịch. Được đóng chung với Thế Anh, các diễn viên khác rất yên tâm vì vừa được truyền cảm hứng sáng tạo, vừa được ông chỉ dẫn tận tình, nhất là với người trẻ. Nghệ sĩ Lý Hùng cũng dành sự ngưỡng mộ tuyệt vời khi nhắc đến bác Thế Anh (NSND Thế Anh và NSND Lý Huỳnh, thân phụ của Lý Hùng có mối quan hệ thân thiết). Khoảng 10 năm nay, NSND Thế Anh ít tham gia diễn xuất. Vai diễn điện ảnh cuối cùng của ông là Nguyễn Hữu Chỉnh trong phim “Tây Sơn hào kiệt” của đạo diễn, NSND Lý Huỳnh, công chiếu vào năm 2010. Không còn sức để cống hiến cho các vai diễn nhưng ông vẫn là gương mặt gạo cội không thể thiếu trong các sự kiện điện ảnh. Ở đó, với sự chuẩn mực của một cựu quân nhân, với vốn kiến thức, bề dày kinh nghiệm của một nghệ sĩ tài hoa, ông luôn là người thắp lửa, truyền lửa nhiệt huyết cho giới nghệ sĩ trẻ.

Những năm tháng cuối đời, NSND Thế Anh dành tâm huyết, sức lực cho công việc nghiên cứu, sưu tầm lịch sử điện ảnh. Có tình cảm đặc biệt với cán bộ, chiến sĩ toàn quân nên ông luôn dành cho chúng tôi - những nhà báo-chiến sĩ những ưu ái thân tình. Các sự kiện báo chí, xuất bản, nghệ thuật diễn ra tại tòa nhà của đại diện các cơ quan báo chí, xuất bản quân đội ở phía Nam, khi được mời, ông luôn tận tình tham gia. Không câu nệ việc đưa đón, ông luôn chủ động chạy xe máy hoặc đi xe ôm đến trước giờ hẹn. Chúng tôi cũng được ông cho xem bộ sưu tập sử liệu điện ảnh cách mạng Việt Nam với hàng nghìn hình ảnh, hiện vật, tư liệu quý giá.

Chợt thấy rưng rưng khóe mắt khi nhớ lại lần cuối cùng gặp ông. Bữa ấy, chủ nhân mới của ngôi nhà sắp đến nhận bàn giao. Bàn tay ông run run lau, gói buộc cẩn thận từng hình ảnh, hiện vật rồi nói với tôi: “Khi chuyển nhà, mình lo nhất là những thứ này bị vỡ hoặc trầy xước. Cả tuần nay mình tự tay gói buộc nó”… Có thể coi đó như một bảo tàng điện ảnh thu nhỏ. Nay ông đi rồi, việc trưng bày, bảo quản dành lại cho vợ và các con, cháu của ông. NSND Thế Anh ra đi vào thời điểm Nam Bộ vào mùa nước nổi, dầm dề mưa gió. Qua Báo Quân đội nhân dân Cuối tuần, khán giả mộ điệu cả nước xin dâng nén tâm nhang, tiễn đưa ông về miền cực lạc…

PHAN TÙNG SƠN