Phóng viên (PV): Công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa, đặc biệt là văn hóa các dân tộc thiểu số luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm thực hiện. Bảo tồn văn hóa trong giai đoạn hiện nay cần nhìn nhận như thế nào, thưa ông?
PGS, TS Lâm Bá Nam: Trước hết, muốn bảo tồn, ta phải nhận diện đúng về văn hóa. Một thời gian dài nói đến văn hóa Việt Nam, người ta hay nói đến văn hóa người Kinh làm chuẩn mực với văn hóa làng xã, văn minh lúa nước, nhưng đó là quan niệm chưa đầy đủ. Việt Nam là quốc gia đa tộc người, đa văn hóa. Trong 54 tộc người có 53 tộc người là thiểu số và chính 53 tộc người thiểu số cùng các nhóm địa phương mới tạo nên sự đa dạng, giàu có của văn hóa các dân tộc Việt Nam. Khi nhìn về văn hóa, không có văn hóa tộc người nào cao hơn tộc người nào. Mỗi tộc người dù trình độ phát triển kinh tế-xã hội khác nhau, nhưng đều có những sáng tạo văn hóa, có đóng góp to lớn vào kho tàng văn hóa dân tộc Việt Nam nói riêng, nhân loại nói chung. Và trong quá trình thích ứng với tự nhiên, xã hội để sinh tồn, đồng thời các tộc người cố kết với nhau tạo nên đặc trưng văn hóa theo vùng như: Vùng văn hóa rẻo cao với các cư dân Mông, Dao; vùng Trường Sơn-Tây Nguyên; vùng duyên hải Trung Bộ...
Văn hóa gắn với đời sống con người, tộc người mà đời sống con người lại luôn vận động, vậy nên phải nhìn văn hóa trong tính động của nó. Vì nhiều người nhìn văn hóa tĩnh, nên nói đến bảo tồn văn hóa như là giữ lại một cách nguyên vẹn các sáng tạo văn hóa trong đời sống, như vậy không đúng. Trong bảo tồn văn hóa có hai dạng thức: Một là bảo tồn tĩnh (thể hiện qua hệ thống bảo tàng) để nhận diện từng giai đoạn lịch sử văn hóa. Việc sưu tầm các dạng thức văn hóa phục vụ nhu cầu này tôi cho là rất lớn và việc này ta đã làm được khá tốt; theo thời gian, các dạng thức văn hóa biến đổi không ngừng cùng sự phát triển của khoa học kỹ thuật, quá trình giao thoa văn hóa làm thay đổi các yếu tố đời sống vật chất và tinh thần, trong đó có cả cộng đồng dân tộc thiểu số. Đó là xu hướng tất yếu trong bối cảnh hiện đại hóa, toàn cầu hóa. Vì thế, dạng bảo tồn quan trọng thứ hai hiện nay người ta quan tâm nhiều là bảo tồn trong sự phát triển.
PV: Cụ thể bảo tồn trong sự phát triển là thế nào, thưa ông?
PGS, TS Lâm Bá Nam: Trong đời sống xã hội, các hệ giá trị luôn vận động nhưng có những hệ giá trị có tính bền vững cao, đó là các hệ giá trị về mặt quan niệm, ứng xử, các yếu tố về mặt tâm thức cộng đồng. Những hệ giá trị đó cần được bảo tồn, nhưng theo cách thức như thế nào mới là câu chuyện cần bàn.
Bảo tồn trong phát triển trước hết phải gắn với chủ thể sáng tạo ra các hệ giá trị đó, tất nhiên phải gắn với quản lý nhà nước. Hiện đang có tư duy phấn đấu để các dân tộc thiểu số mặc trang phục truyền thống. Tôi nghĩ đó là tư duy áp đặt. Cái gọi là giá trị hay không giá trị, hợp hay không, đẹp hay xấu do cách nghĩ của cộng đồng, và phải nhìn văn hóa trong sự giao thoa. Tức là, bảo tồn phải gắn với tiếp thu. Bảo tồn cái hồn, cốt bên trong, tiếp thu các yếu tố phù hợp ở bên ngoài thông qua cái “dạ dày văn hóa dân tộc”, cái gì không phù hợp sẽ bị tẩy chay, đẩy ra ngoài. Điều đó đặt ra yêu cầu cho Nhà nước, chính quyền địa phương làm sao khơi dậy niềm tự hào dân tộc cho người dân-chủ thể, giúp họ nhận thức đúng giá trị, tầm quan trọng của việc bảo tồn văn hóa của chính mình để họ chủ động thực hiện.
Bản sắc tộc người được hình thành trong quá trình phát triển lịch sử hàng nghìn năm, tạo nên diện mạo riêng biệt các tộc người. Nhưng rõ ràng có những điều đã không còn phù hợp với bối cảnh xã hội đương đại. Trang phục, nhà cửa có thể thay đổi nhưng cái cốt lõi là tâm thức về tộc người, quan niệm về đạo lý thì không thay đổi, ít thay đổi. Đó mới là những giá trị cần được bảo tồn. Người dân tộc thiểu số có thể không mặc trang phục dân tộc mình hằng ngày nhưng có những thứ về tâm thức dân gian họ vẫn nhất định phải giữ. Ví dụ trong dịp lễ hội, cúng lễ quan trọng, họ phải mặc trang phục dân tộc vì họ quan niệm nếu không làm vậy thì có cúng thế nào tổ tiên cũng không nhận ra... Cũng như hiện nay, trong khi nhiều người lo lắng việc con cháu đi làm ăn xa, cuộc sống bận rộn sẽ dần quên mất quê hương, giỗ tết, nhưng thực tế phong trào làm nhà thờ họ, xây mộ tổ, làm gia phả, giỗ tổ, thành lập các ban liên lạc dòng họ toàn quốc... ở nhiều nơi đang rất mạnh. Dù cách thể hiện có thể khác nhưng người Việt không đánh rơi tâm thức về quê cha đất tổ, về thờ cúng tổ tiên, thậm chí còn được củng cố về mặt ý thức. Tất nhiên giai đoạn hiện tại có nhiều hệ giá trị đang chung chiêng, nhưng tôi tin với sự định hướng của Nhà nước, những giá trị đó sẽ sớm được nhận diện, định hình lại đúng hơn.
PV: Tiếng nói và chữ viết được coi là linh hồn văn hóa của tộc người, nhưng hiện nay trong khi một số tộc người gìn giữ được thì ở nhiều tộc người lại dần mai một, dùng ngôn ngữ khác. Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào?
PGS, TS Lâm Bá Nam: Ngôn ngữ có tiếng nói và chữ viết là thành tố đặc thù và là một trong những tiêu chí để phân biệt tộc người. Như tôi đã nói, việc bảo tồn hay không là do nhu cầu của cộng đồng. Do nhu cầu của đời sống nên các tộc người thiểu số thường biết nhiều ngôn ngữ, ví dụ người Mông ở vùng Tây Bắc có thể nói được tiếng Mông, Thái, Khơ Mú, tiếng phổ thông. Nhiều dân tộc vì số người ít nên họ thường sử dụng ngôn ngữ tộc người lân cận trong giao tiếp, thương mại.
Tuy nhiên, chữ viết là sản phẩm đặc biệt liên quan đến quá trình phát triển của bản thân tộc người và không phải tộc người nào cũng có chữ viết riêng. Do nhu cầu của từng tộc người, trừ người Thái, Tày, Nùng, Chăm đã có chữ viết riêng, Nhà nước đã xây dựng chữ viết cho họ theo hệ Latin. Nhưng chữ viết có đi vào đời sống hay không là do nhu cầu của chính họ. Trường hợp người Mông là điển hình. Cuối thập niên 1960, ta chủ trương xây dựng chữ viết cho người Mông theo hệ Latin, lấy âm Mông đen làm chuẩn. Sau một thời gian triển khai, hiệu quả thấp. Gần đây, Học viện Ngôn ngữ học mùa hè của Mỹ xây dựng bộ chữ Mông mới theo ngôn ngữ nhóm Mông hoa, được người dân tiếp nhận hiệu quả.
Cũng có ý kiến lo ngại về vấn đề này nhưng tôi đang kiến nghị nên thừa nhận loại chữ đó, cán bộ địa phương cũng nên học. Tại sao chúng ta không sử dụng loại chữ đang đi vào đời sống của bà con để tuyên truyền đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước cho bà con? Ngôn ngữ là một sáng tạo bất luận ai làm ra, giống như chữ Quốc ngữ của ta hiện nay rõ ràng do người Pháp sáng tạo nhưng chúng ta đã khai thác nó, biến thành tiếng phổ thông và đi vào đời sống. Tất nhiên, bên cạnh đó, cần giúp bà con học chữ phổ thông bởi chữ phổ thông là chìa khóa hội nhập, bảo vệ chủ quyền quốc gia.
PV: Hiện nay, du lịch tại các vùng đồng bào dân tộc thiểu số đang phát triển khiến nhiều người lo ngại sẽ tác động xấu đến văn hóa. Theo ông, trong chuyện này chúng ta cần lưu ý điều gì?
PGS, TS Lâm Bá Nam: Du lịch ở vùng dân tộc thiểu số phải kết hợp cả hai yếu tố, một là phải bảo tồn văn hóa, hai là phát triển du lịch để mang lại sinh kế cho chính cộng đồng. Nhưng du lịch hiện nay còn nhiều bất cập mà đầu tiên là cách làm du lịch theo kiểu đặt yếu tố thương mại lên đầu, phát triển du lịch bằng mọi giá. Thay vào đó, phát triển du lịch phải dựa trên nền tảng văn hóa của cộng đồng, căn cứ vào điều kiện, đặc điểm tùy khu vực. Du lịch Hội An đang quá tải, du lịch Sa Pa đang biến một thị trấn được ưu đãi về thiên nhiên, văn hóa dần thành đô thị hiện đại... Mà quá tải thì không bảo tồn được. Vì vậy, phải hướng dẫn, trao quyền cho cộng đồng để chính người dân làm du lịch chứ không phải ai khác thì mới bảo tồn văn hóa được. Việc này đòi hỏi vai trò quản lý của Nhà nước, chính quyền địa phương.
Gần đây chúng ta hay nghe đến những con số doanh thu tăng lên từ du lịch ở các vùng như là một thành tích nhưng thành tích ấy lại không bền vững. Vì vậy, Nhà nước cần phải định hướng, quy hoạch, đưa ra dự báo, xu hướng phát triển du lịch các khu vực này, gắn với giám sát, không để lợi ích cá nhân, lợi ích nhóm tồn tại trong quy hoạch, phát triển.
PV: Vậy, trong câu chuyện bảo tồn văn hóa, yếu tố nào là quan trọng nhất, thưa ông?
PGS, TS Lâm Bá Nam: Yếu tố quan trọng nhất trước hết là phải nhận thức đúng trên cơ sở khoa học về văn hóa và bảo tồn văn hóa; và động lực trong việc bảo tồn là chủ thể văn hóa với sự hỗ trợ của Nhà nước. Chủ thể được hiểu là người sáng tạo, lưu giữ, đồng thời là người trao truyền di sản văn hóa trong hiện tại, tương lai. Những điều này gắn với nhu cầu tình cảm, những yếu tố linh thiêng, niềm tự hào truyền thống ông cha của bản thân cộng đồng. Trên cơ sở đó, Nhà nước cần hỗ trợ, giúp tăng nhận thức cho chính bản thân cộng đồng để họ làm tốt việc bảo tồn văn hóa.
PV: Trân trọng cảm ơn ông!
DƯƠNG THU (thực hiện)