Nỗi lo khoảng trống thế hệ

Phóng viên (PV): Thưa ông, lâu nay khí nhạc vẫn bị coi là lép vế so với thanh nhạc trong nền âm nhạc Việt Nam. Vậy thực tế như thế nào?

Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân: Trong bức tranh toàn cảnh về nền âm nhạc phát triển của một đất nước, bao giờ cũng có hai lĩnh vực chính là thanh nhạc và khí nhạc. Việt Nam cũng vậy! Chúng ta tự hào có một nền âm nhạc tiếp nối nền âm nhạc dân gian với những ca khúc sáng tác trong hai cuộc kháng chiến đến nay. Tuy nhiên, ngay từ những năm 60 của thế kỷ 20, trong chiến lược phát triển văn hóa, Nhà nước đã chú trọng đến lĩnh vực khí nhạc bằng việc gửi cán bộ, sinh viên đi học ở các nhạc viện thế giới để tiếp thu nền khí nhạc, từ đó có những tác phẩm khí nhạc như giao hưởng “Quê hương” của Hoàng Việt, sau này là Chu Minh, Nguyễn Văn Thương, Đàm Linh, Nguyễn Đình Tấn… Từ đó thấy rằng, ngay từ thập niên 1960, dù sở trường của nhạc sĩ Việt Nam vẫn là ca khúc nhưng không vì thế mà ta không chú trọng khí nhạc. Minh chứng là từ năm 1956, chúng ta đã có Trường Âm nhạc Việt Nam (nay là Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam), nơi đào tạo ra các nhạc công khí nhạc, dàn nhạc giao hưởng; năm 1959 thành lập Dàn nhạc Giao hưởng Quốc gia (Nhà hát Nhạc Vũ kịch Việt Nam)...

Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân

Lâu nay chúng ta hay gọi chung đội ngũ sáng tác âm nhạc là nhạc sĩ, nhưng nhạc sĩ cũng chia ra người chuyên soạn nhạc (composer) và chuyên viết ca khúc (song writer). Ở Việt Nam, những người được gọi là composer thật sự chưa nhiều. Hiện nay, không ít nhạc sĩ, nhà lý luận âm nhạc Việt Nam có cách nhìn rất bi quan rằng không thể tìm thấy Việt Nam ở đâu trên bản đồ âm nhạc thế giới; cho rằng phải Anh-Mỹ hóa các ca khúc Việt Nam thì mới đưa âm nhạc Việt ra nước ngoài được. Tôi thấy những đánh giá đó là sai lệch. Cũng giống như các nước trên thế giới, số lượng người sáng tác khí nhạc, nghe nhạc không lời luôn ít hơn thanh nhạc, nhưng những tác phẩm đỉnh cao của âm nhạc thế giới đều là khí nhạc. Ở đây không thể lấy số ít cả về tác giả và tác phẩm để so với bộ phận lớn ca khúc có công chúng khổng lồ… Tất nhiên, khí nhạc nước ta hiện nay vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn để có thể phát triển.

PV: Khó khăn đó cụ thể là gì, thưa ông?

Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân: Trước hết, để có các tác phẩm phải có tác giả-khâu sáng tạo đầu tiên, và đời sống khí nhạc phong phú, lớn mạnh hay không là do lực lượng sáng tác quyết định. Nếu như một nhạc sĩ bình thường hay người yêu nhạc, thậm chí không biết về nhạc cũng có thể viết được một bài hát thì với khí nhạc đòi hỏi nhạc sĩ được trang bị kiến thức bài bản nhất định, ít nhất phải có trình độ đại học, tốt nghiệp khoa sáng tác mới có thể viết nhạc cho dàn nhạc. Hiện nay, việc đào tạo đội ngũ này chủ yếu được thực hiện ở các trung tâm lớn như: Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, Nhạc viện TP Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, số người học đã ít, nay lại có xu hướng càng ít đi. Năm 2019 có hai học viên tốt nghiệp cao học ngành sáng tác tại Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam thì đều là cán bộ, giảng viên về lĩnh vực này; còn tốt nghiệp đại học cũng chỉ 3-4 người, thường là từ địa phương gửi đến học. Học viên chủ động thi đầu vào thì có người “rơi rụng” giữa chừng, có người theo đến cùng thì chật vật mới ra trường, rồi ra trường có làm đúng chuyên môn không lại là một chuyện khác. Nhiều em ra trường nhưng không có điều kiện phát huy nên phải chuyển sang viết nhạc cho phim, soạn phần đệm hòa thanh cho các bài hát, cho karaoke, viết ca khúc để kiếm tiền và “nổi tiếng”... Số lượng tác giả khí nhạc đã ít, điều kiện làm việc, chế độ thù lao, nhuận bút cũng hạn chế, quảng bá tác phẩm càng khó khăn hơn vì nơi biểu diễn ít, thành ra cứ mai một dần.

Nhạc trưởng Honna Tetsuji (Nhật Bản) chỉ huy Dàn nhạc Giao hưởng Quốc gia Việt Nam biểu diễn tại Nhà hát Lớn Hà Nội trong Liên hoan Âm nhạc mới Á-Âu 2018

Lực lượng nhạc công, ca sĩ lâu nay phải trông chờ từ các đơn vị đào tạo nghệ thuật, nhưng hiện nay số sinh viên tốt nghiệp vào được các dàn nhạc giao hưởng, nhà hát ca múa nhạc, nhạc vũ kịch là không nhiều. Hơn nữa, điều kiện hoạt động, điều kiện biểu diễn không nhiều, thu nhập thấp, nghệ sĩ độc tấu cũng vậy.

Những khó khăn về tổ chức cộng thêm công chúng thưởng thức ít, không hướng đến nghe nhạc không lời như một món ăn tinh thần cần có, nhu cầu trong đời sống âm nhạc làm cho người ta thấy mảng khí nhạc trong bức tranh âm nhạc ở Việt Nam, kể cả việc biểu diễn các tác phẩm quốc tế trở nên ảm đạm.

PV: Như vậy có phải chúng ta đang có khoảng trống thế hệ trong lĩnh vực khí nhạc?

Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân: Nỗi lo khoảng trống thế hệ, nhất là đội ngũ sáng tác khí nhạc ở nước ta hiện nay là có thật. Lực lượng sáng tác của chúng ta hiện nay đứng ở hai cực, một là các nhạc sĩ có uy tín, thành tích cao thì đã mất hoặc lớn tuổi, sức khỏe có hạn, không đầu tư cho sáng tác được nhiều nữa; cực còn lại là các nhạc sĩ lớp trung niên và trẻ. Muốn có thế hệ nối tiếp phải có đào tạo. Nhưng nếu thế hệ trước đây không có điều kiện được đào tạo nhiều, hầu hết tự học, mày mò với tài năng và say mê thì đến giai đoạn nào đó âm nhạc phải có hệ thống, có sự đào tạo bài bản, chuyên nghiệp. Hiện nay, chúng ta cần tăng cường đào tạo các lĩnh vực trong âm nhạc, đặc biệt là sáng tác. Trong khi trên thế giới, khoa sáng tác bao giờ cũng mạnh nhất trong một nhạc viện thì ở ta thực tế không chỉ đang thiếu người học mà còn thiếu cả người dạy. Người dạy có kinh nghiệm thì đã lớn tuổi, người trẻ thì chưa đủ kinh nghiệm. Đặc biệt, dạy sáng tác thì ngoài khả năng giảng dạy, truyền đạt, người dạy nhất thiết phải là tác giả, có tác phẩm, nhưng không phải tác giả nổi tiếng nào cũng dạy được.

PV: Để hòa nhập với âm nhạc thế giới thì khí nhạc chính là phương tiện tốt nhất. Trong điều kiện nhiều hạn chế hiện nay, chúng ta đã làm những gì để đưa âm nhạc Việt Nam ra thế giới?

Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân: Phương tiện để đưa tinh hoa âm nhạc quảng bá tới bạn bè quốc tế hữu hiệu, trực diện nhất là nhạc không lời-lĩnh vực mà lâu nay ta tưởng đó là chỗ lõm, điểm yếu của nền âm nhạc Việt Nam. Minh chứng là thông qua 3 cuộc Liên hoan Âm nhạc mới Á-Âu được tổ chức rất thành công ở Việt Nam, bạn bè quốc tế được nghe các tác phẩm Việt Nam, đồng thời chúng ta cũng được giao lưu, học hỏi âm nhạc thế giới thì đã thấy có sự hòa đồng với nhau. Đặc biệt, bạn bè quốc tế thấy hấp dẫn với một miền âm nhạc phương Đông nhiều tiềm năng, độc đáo khi các tác phẩm được viết trên ngôn ngữ, nhạc cụ dân tộc như đàn bầu, đàn tranh. Họ ngạc nhiên khi một nước như Việt Nam có nền khí nhạc chuyên nghiệp.

Trong khi ở các nước có nền âm nhạc phát triển, tuy nhiều dàn nhạc giao hưởng nhưng việc đưa được tác phẩm giao hưởng lên sân khấu gặp rất nhiều khó khăn, trong đó có vấn đề kinh phí tốn kém, thì ở Việt Nam, với sự hỗ trợ của Nhà nước, việc tổ chức biểu diễn tốt và thuận lợi hơn nhiều nước, từ việc huy động dàn nhạc giao hưởng, sân khấu lớn, nghệ sĩ. Đặc biệt, nhạc công, nghệ sĩ của ta được đánh giá tốt, có trình độ quốc tế, đáp ứng được yêu cầu của các nhạc sĩ nước bạn, như NSƯT Bùi Công Duy, Đào Tố Loan, Nguyễn Nguyệt Thu...

Thực tế, việc tổ chức các liên hoan âm nhạc quốc tế tại Việt Nam cũng là cách để âm nhạc của ta gắn kết, hòa nhập với thế giới. Nếu như chúng ta có ít tác phẩm, ít tác giả khí nhạc để xuất hiện cùng thế giới thì môi trường âm nhạc thuận lợi là diễn đàn tốt để các nhà chuyên môn Việt Nam học tập được nhiều từ sáng tác, biểu diễn, cách sử dụng chất liệu dân tộc, tiếp cận xu hướng mới của âm nhạc thế giới. Và với những nỗ lực trong lĩnh vực khí nhạc trong nước và quốc tế, Việt Nam đã trở thành thành viên chính thức của Hiệp hội Âm nhạc đương đại quốc tế (ISCM) từ tháng 5-2019. Trước đó, chúng ta đã là thành viên của Hiệp hội Các nhà soạn nhạc châu Á-Thái Bình Dương (ACL).

PV: Theo ông, tương lai chúng ta cần làm gì để có nền khí nhạc phát triển hơn nữa?

Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân: Suy cho cùng, mọi việc phải xuất phát từ nhận thức, vì vậy cần nâng cao đời sống, cách thưởng thức, thị hiếu thẩm mỹ âm nhạc của công chúng. Việc này cần bắt đầu từ công tác giáo dục để trẻ em được làm quen, tiếp cận khí nhạc, mà khí nhạc của ta thật ra có ngay trong lời ru của mẹ, khúc nhạc dân gian đàn bầu, đàn tranh… mà lâu nay chúng ta chưa có một chiến lược để đưa khí nhạc tiếp cận công chúng. Việc quảng bá, đưa tác phẩm khí nhạc đến công chúng vốn có thói quen nghe nhạc có lời sẽ gặp nhiều khó khăn, cần có sự làm quen, tiếp cận dần dần. Ở các nước có nền khí nhạc lâu đời cũng cần có chiến lược để tiếp cận công chúng từ nhiều năm trước. Bài học rất rõ từ Nhật Bản, ngay sau năm 1945, họ đã xây dựng hệ thống phòng hòa nhạc khắp cả nước với các dàn nhạc biểu diễn những tác phẩm cổ điển của Beethoven, Mozart... để công chúng làm quen với khí nhạc, cùng với đó là các tác phẩm của tác giả trong nước… Đến nay, người dân nước này đã có thói quen đi nghe nhạc không lời. Không chỉ dàn nhạc trong nước biểu diễn thường xuyên mà họ còn mời các nước khác đến biểu diễn trong các dịp liên hoan giao hưởng quốc tế. Dàn nhạc Giao hưởng Quốc gia Việt Nam, Nhà hát Nhạc Vũ kịch Việt Nam cũng đã nhiều lần tham gia các chương trình như thế.

Trong các liên hoan âm nhạc, tuy lực lượng sáng tác trẻ của ta có tham gia nhưng chỉ dừng lại ở bước đầu của người có năng khiếu sáng tác, yêu thích chứ bước đi chưa thực sự đậm nét vì thời gian trải nghiệm trong môi trường sáng tạo chuyên nghiệp không nhiều. Để phát triển đội ngũ này, nên chăng cần tiến hành song song hai hướng đào tạo trong nước và nước ngoài. Âm nhạc tiến rất nhanh trong sáng tác, trong khi đó, chúng ta vẫn loanh quanh trong tư duy khí nhạc tương đối kinh viện, chính vì thế làm cho lĩnh vực này đã lép vế lại chậm lại so với thế giới. Đó là nỗi lo của Hội Nhạc sĩ Việt Nam, của những người hoạt động âm nhạc, nhất là khi chúng ta đã trở thành thành viên của ISCM… Và để giải tỏa nỗi lo này, phải trông chờ thế hệ trẻ.

PV: Trân trọng cảm ơn ông!

THU HÒA (thực hiện)