Đạo đức cũ, đạo đức mới
Phóng viên (PV): Xin hai giáo sư đánh giá vài nét về nền tảng, đặc điểm đạo đức xã hội nước ta?
GS, TS Đặng Cảnh Khanh: Nếu không hiểu rõ nền tảng của đạo đức truyền thống dân tộc thì sẽ không thể hiểu và đánh giá đúng những vấn đề đạo đức của hôm nay.
Hoàn cảnh địa lý đặc biệt của Việt Nam khiến cho cộng đồng dân cư phải luôn gắn kết với nhau để tồn tại. Bão tố, lũ lụt năm nào cũng xảy ra. Con người không thể kiếm sống đơn lẻ cá nhân, gia đình, thậm chí một khu vực làng xã. Họ phải gắn kết thành cộng đồng rộng lớn nhằm đối phó thiên tai, ngăn sông, lấn biển, xây dựng hàng nghìn cây số đê điều... Vì thế, giá trị đạo đức cao nhất của người Việt thuở xưa là sự đoàn kết cộng đồng, tinh thần yêu nước được hun đúc từ đó. Con người phải biết hy sinh vì cộng đồng và họ chỉ thực sự được tôn trọng khi có những đóng góp cho cộng đồng. Đó là nền tảng đạo đức cao nhất trong suốt chiều dài lịch sử Việt Nam.
Kinh tế nước ta trước đây là sản xuất nông nghiệp, dựa trên chế độ “công điền, công thổ” (ruộng đất là của chung, do nhà nước và cộng đồng quản lý, giao cho các gia đình chăm lo sản xuất). Nay chuyển sang nền kinh tế thị trường, chúng ta phải đối diện với những giá trị mới gắn liền với các quy chuẩn của kinh tế hàng hóa, những giá trị về lợi nhuận cá nhân, sự cạnh tranh mạnh mẽ giữa các nhóm xã hội khác nhau vì quyền lợi kinh tế. Điều đó có thể tạo ra động lực mới cho sự phát triển của xã hội, nhưng cũng có thể, nói như K.Marx là “dìm tất cả các mối quan hệ xã hội vào lớp băng lạnh giá của sự tính toán vị kỷ”. Chúng ta buộc phải vừa điều chỉnh những giá trị đạo đức truyền thống, vừa xây dựng những giá trị đạo đức mới phù hợp với kinh tế thị trường và xã hội hiện đại. Đây là một công việc khó khăn và phức tạp.
Trước đây chúng ta quan niệm, làm kinh tế là tất cả mọi người cùng hợp sức nhau mà làm và được bao nhiêu thì chia cho đều. Khẩu hiệu đạo đức là “mình vì mọi người”, còn bây giờ thì đôi khi lại là “mình trước, mọi người sau”, tôi phải nhận được những gì tương xứng với lao động tôi làm ra. Việc này là không sai về nguyên tắc. Nó tạo ra những động lực cho kinh tế phát triển, nhưng nếu không thận trọng điều chỉnh thì nói như nhà xã hội học Pháp E. Morin “kinh tế thị trường sẽ phá vỡ hết các mô đoàn kết xã hội”. Trong bối cảnh này, đạo đức xã hội rất dễ trở nên nhiễu loạn.
Bồi dưỡng đạo đức ngay từ hoạt động kinh tế...
PV: Đạo đức xã hội Việt Nam chịu sự chi phối bởi nền “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN)”. Có ý kiến cho rằng, đạo đức xã hội ta hiện nay chịu tác động của kinh tế thị trường, còn “định hướng XHCN” thì chưa rõ, thưa giáo sư?
GS, TS Đặng Cảnh Khanh: Chúng ta phải lưu ý một điều rất căn bản là: Kinh tế thị trường định hướng XHCN khác với kinh tế thị trường trong xã hội tư bản. Về nguyên tắc, đã là kinh tế thị trường thì chủ nghĩa xã hội hay chủ nghĩa tư bản cũng phải tuân theo những quy luật của thị trường, của sự cạnh tranh lợi nhuận, người lao động đều là “người làm thuê” cả. Tuy nhiên, khác với kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, trong kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta thì cái “người lao động làm thuê” ấy lại đang làm chủ chính quyền Nhà nước. Chính quyền Nhà nước phục vụ và bảo vệ quyền lợi của người lao động. Người lao động có quyền có tiếng nói quyết định trong các chính sách liên quan đến cuộc sống của họ. Cái chữ “định hướng XHCN” khác với kinh tế thị trường thuần túy là như vậy!
GS, TS Lê Thị Quý: Chúng ta phải đi bằng “cái chân kinh tế thị trường” và “cái đầu XHCN”. Đó là mô hình hết sức mới. Khi chúng ta bước vào kinh tế thị trường thì dễ bị các quy tắc của thị trường cuốn đi mà quên rằng, trong chủ nghĩa xã hội, người lao động là chủ thể tạo ra thị trường này và họ phải được hưởng những chính sách kịp thời hướng vào họ. Thời gian trước đây, chúng ta mới lấy con người làm động lực chứ chưa chú trọng tới họ như là mục tiêu của phát triển. Chính sách xã hội cũng chưa được chú ý sâu sát và cụ thể khiến cho nhiều cá nhân và nhóm xã hội, nhất là các nhóm yếu thế chưa được quan tâm đúng mức. Điều đó khiến cho nhiều giá trị đạo đức xã hội bị xói mòn, thậm chí lâm vào khủng hoảng. Tại sao bây giờ nhiều người chỉ hướng về đồng tiền? Đó có phải là nguy cơ “chệch hướng XHCN” mà chúng ta đã đề phòng từ cách đây hàng chục năm không? Giờ có ai quan tâm đến điều đó không? Tôi muốn nhấn mạnh, “chệch hướng XHCN” không chỉ là nguy cơ về chính trị hay kinh tế, trước hết nó là nguy cơ đạo đức. Suốt cả thời kỳ kháng chiến, xã hội ta dù rất nghèo về kinh tế nhưng là một xã hội giàu có về lý tưởng và đạo đức. Lẽ ra, khi kinh tế khá lên, chúng ta phải chăm lo bồi dưỡng đạo đức ngay trong các hoạt động kinh tế, vì đó là hoạt động gốc của con người. Rồi đáng lẽ, những chính sách xã hội phải đi nhanh và phù hợp với chính sách kinh tế. Trong khi thực tế thì kinh tế đang được ưu tiên đi trước. Đáng lẽ đạo đức phải song hành cùng với luật pháp, văn hóa, giáo dục thì nó lại bị xem nhẹ hơn.
Trước đây, người ta giáo dục con cháu nghiêm ngặt, từ bé đã học về “nhân, lễ, nghĩa, trí, tín”. Giờ nhiều người lại cho đó là cũ, là cổ. Ngày nay, mặc dù có thể đưa vào nhiều nội dung mới nhưng những nguyên tắc chung nói trên thì vẫn là hành trang vô cùng quý giá cho những đứa trẻ bước vào đời.
PV: Chúng ta có thể định lượng được sự xuống cấp của đạo đức? Chúng ta cần có những giải pháp gì, thưa giáo sư?
GS, TS Lê Thị Quý: Nói ngắn gọn là, đạo đức xuống cấp ở mức đáng báo động!
GS, TS Đặng Cảnh Khanh: Nghị quyết Trung ương 4, khóa XII của Đảng nhận định, sự suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống cùng những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong một bộ phận không nhỏ đội ngũ cán bộ, đảng viên đã báo động đến mức có thể ảnh hưởng đến sự tồn vong của chế độ. Tôi nghĩ, suy rộng ra thì trong xã hội cũng vậy. Còn định lượng cụ thể là bao nhiêu phần trăm thì khó. Trong mỗi con người đều có phần thiện và phần ác, phần tốt và phần xấu; người tốt thì phần thiện nhiều hơn phần ác, người xấu thì phần thiện nhỏ hơn phần ác. Và trong mỗi người luôn có một cuộc đấu tranh, hôm nay phần thiện thắng thế nhưng ngày mai thì chưa hẳn. Như thế để thấy, cái “bộ phận không nhỏ” trong xã hội cũng luôn biến động. Nhà nước quản lý tốt, pháp luật nghiêm minh thì bộ phận đó sẽ ngày càng nhỏ lại, vì thế chúng ta phải đẩy nhanh xây dựng Nhà nước pháp quyền, hoàn thiện thể chế và thiết chế. Trên bình diện toàn xã hội, tôi thấy Đảng lãnh đạo ngày càng sát thực tiễn, Quốc hội hoạt động giám sát và làm luật ngày càng hiệu quả, Chính phủ và hệ thống chính quyền địa phương ngày càng chú trọng liêm chính, đó chính là giải pháp song hành với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền, chúng ta tiếp tục đẩy mạnh hoàn thiện “Nhà nước đạo đức”, lấy đó làm nền tảng căn bản nhất cho xã hội. “Nhà nước đạo đức” là nhà nước phải “lấy người dân làm gốc”. Người dân thì phải không ngừng tự học, tự nâng cao dân trí để giám sát chính quyền các cấp. Đó là hai giải pháp căn bản.
Suy thoái đạo đức sẽ phá vỡ tất cả...
PV: Hiện tại nền tảng kinh tế của chúng ta còn thấp. Khi kinh tế phát triển, với hệ thống an sinh xã hội bảo đảm, có chăng tự khắc xã hội sẽ dần ổn định, đạo đức sẽ dần tốt đẹp trở lại?
GS, TS Lê Thị Quý: Không có chuyện cứ kinh tế phát triển là đạo đức sẽ tốt đẹp. So với thời bao cấp, kinh tế chúng ta đang phát triển hơn nhiều nhưng lại đang phải đối mặt với nhiều hiểm họa về đạo đức. Điều đó chứng tỏ rằng, nếu chúng ta không chủ động xây dựng thì đạo đức sẽ không bắt kịp được sự phát triển kinh tế và rồi trong bối cảnh đó, chính sự suy thoái đạo đức có thể sẽ phá vỡ tất cả những thành quả của kinh tế.
GS, TS Đặng Cảnh Khanh: Kinh tế là cơ sở quan trọng, nhưng muốn có một nền tảng đạo đức cao thì phải có được một xã hội có nhận thức cao. Cụ Nguyễn Trãi có dạy rằng “văn trị chung tu chí thái bình”, nghĩa là muốn quản trị được đất nước, làm cho đất nước thái bình thì phải có văn hóa cao. Không nâng được nền tảng văn hóa lên thì đức trị hay pháp trị đều khó.
PV: Từng đi giảng dạy tại nhiều quốc gia tiên tiến trên thế giới, giáo sư có thể nêu một bài học kinh nghiệm về giáo dục đạo đức ở nước ngoài?
GS, TS Đặng Cảnh Khanh: Với trẻ em hư, chúng ta chỉ có một hình thức giáo dục là đưa vào trường giáo dưỡng do Bộ Công an quản lý. Ở Hàn Quốc có 4 mức độ. Trẻ hư, gây rối, đánh nhau phải vào trường giáo dưỡng của Bộ Giáo dục. Mức độ 2 là nếu đã vi phạm pháp luật thì vào trường do các cơ quan luật pháp quản lý. Mức độ 3 là trường giáo dưỡng giống của mình là do Bộ Công an quản lý. Cuối cùng, nếu phạm những tội nặng thì phải đi tù. Hàn Quốc còn có những chính sách như: Con hư mà phải đi trường giáo dưỡng thì bố mẹ cũng phải đi học cách dạy con. Con học xong mà bố mẹ chưa có chứng chỉ giáo dục thì con cũng khó mà được về.
PV: Dẫu còn rất nhiều vấn đề nhưng không có nghĩa trong xã hội ta thiếu đi những điều tốt đẹp, thưa giáo sư?
GS, TS Đặng Cảnh Khanh: Theo tôi có 4 điều tốt đẹp cơ bản để chúng ta có thể chấn hưng được đạo đức xã hội. Trước hết, chúng ta đang có một chính quyền do nhân dân làm chủ. Chính quyền ấy đang hoạt động vì một xã hội tốt đẹp. Thứ hai là chúng ta đã có một hệ thống luật pháp từng bước được hoàn thiện. Hệ thống ấy có tác dụng điều chỉnh hành vi con người, buộc họ phải tuân thủ đạo đức. Thứ ba, kinh tế nước ta đang phát triển và sẽ là nền tảng vật chất tốt để chúng ta xây dựng một xã hội tốt đẹp. Cuối cùng, trong xã hội luôn có rất nhiều người tốt. Họ luôn khiến chúng ta vững tin vào tương lai của một xã hội đạo đức.
PV: Xin cảm ơn hai giáo sư!
HẢI ĐĂNG (thực hiện)