Sự kiện mang tính bước ngoặt
Cuộc đua phát triển vaccine ngừa Covid-19 bắt đầu ngay sau khi cấu trúc gene của virus SARS-CoV-2 được công bố vào tháng 1-2020. Tại Nga, Trung tâm Nghiên cứu dịch tễ và vi sinh quốc gia mang tên nhà khoa học N.F.Gamaleya trực thuộc Bộ Y tế Nga bắt đầu phát triển vaccine Sputnik V từ đầu tháng 2-2020. Chủ nhiệm đề tài nghiên cứu này là Tiến sĩ Denis Logunov, Phó viện trưởng, Chủ nhiệm Trung tâm Thí nghiệm vi sinh tế bào. Tiến sĩ Logunov đã có hơn 20 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu vector adenovirus. Ông là tác giả của hơn 140 bài báo khoa học, 82 bài báo trên các tạp chí có bình duyệt và 21 bằng sáng chế.
Vaccine Sputnik V ban đầu có tên là GAM-COVID-Vax, lấy tên theo địa điểm nơi nó được nghiên cứu. Tuy nhiên, nhà tài trợ chính cho vaccine là Quỹ Đầu tư trực tiếp Nga (RDIF) đã quyết định đổi tên vaccine này thành Sputnik V. Giám đốc điều hành của RDIF, ông Kirill Dmitriev, giải thích: Tên “Sputnik” được tham chiếu tới tên vệ tinh đầu tiên do con người phóng lên quỹ đạo, còn chữ “V” là viết tắt của từ “Victory”, nghĩa là “chiến thắng” đại dịch.
Trong quá trình phát triển vaccine, các nhà nghiên cứu của Trung tâm Gamaleya đã phát hiện ra sự nguy hiểm của dịch Covid-19 và nhanh chóng tìm ra cách phát triển vaccine nhờ kho dữ liệu về chủng virus Corona này. Ngày 17-3-2020, khi công dân Nga nhiễm virus SARS-CoV-2 đầu tiên trở về từ Rome (Italy), Trung tâm Gamaleya tiến hành xét nghiệm virus trên 3 nhóm động vật, gồm: Chuột chuyển gene, chuột đồng từ Syria và linh trưởng. Các giai đoạn thử nghiệm trên người sau đó đã cho kết quả khả quan.
Ngày 11-8-2020, Tổng thống Vladimir Putin tuyên bố Nga là nước đầu tiên trên thế giới đăng ký vaccine ngừa Covid-19. Bộ Y tế Nga cho biết, cơ quan này đã cấp Giấy chứng nhận đăng ký số LP-006395 cho vaccine ngừa Covid-19 mang tên Sputnik V. Đây là một sự kiện có tính bước ngoặt trong lĩnh vực y tế của Nga.
Theo Giám đốc Trung tâm Gamaleya, ông Alexander Gintsburg: Sputnik V là loại vaccine gồm hai thành phần vector, được phát triển dựa trên công nghệ vector adenovirus. Đây là một trong những loại vector được sử dụng nhiều nhất trong công nghệ gene và cũng là công nghệ được Trung tâm Gamaleya nghiên cứu từ năm 1953. Trong lịch sử, công nghệ vector adenovirus từng được sử dụng để tạo ra các loại vaccine phòng đại dịch nguy hiểm như cúm, Ebola, MERS-CoV. Các virus thường được sử dụng là adeno các typ huyết thanh rAd5, rAd26, sởi, viêm dạ dày phỏng nước (Vesicular Stomatitis Virus-VSV), vaccine biến đổi ankara (modified vaccinia ankara-MVA), adeno tinh tinh (Chimpanzee adenovirus-ChAdOx1).
Theo Trung tâm Gamaleya, vector là một virus đã bị cắt mất gene sinh sản và lây nhiễm. Điều này biến nó trở thành một virus lành tính. Sau đó, các nhà khoa học thêm gene sinh sản protein gai của virus SARS-CoV-2 vào. Vector lúc này trở thành vaccine. Protein gai S của virus SARS-CoV-2 chính là thứ chúng sử dụng để xâm nhập vào thể bào. Hình dạng giống vương miện của protein đem đến cho virus tên gọi “Corona”. Khi tiêm mũi vaccine thứ nhất vào người bệnh, vector với mã gene hóa protein gai S của coronavirus xâm nhập vào tế bào. Cơ thể tổng hợp protein gai S để đáp ứng bắt đầu sản sinh miễn dịch. Sau 21 ngày, lặp lại mũi tiêm vaccine thứ hai. Vaccine dựa trên loại vector adenovirus khác không quen thuộc với cơ thể, sẽ kích thích phản ứng miễn dịch và bảo đảm khả năng miễn dịch lâu dài.
Vào thời điểm Tổng thống V.Putin tuyên bố Nga là nước đầu tiên trên thế giới đăng ký vaccine ngừa Covid-19, nhiều chuyên gia y tế ở châu Âu và Mỹ bày tỏ quan ngại rằng, Moscow đã “đốt cháy giai đoạn” khi phê duyệt và cấp phép cho Sputnik V trong khi chưa hoàn thành việc thử nghiệm lâm sàng giai đoạn 3 trên người. “Vấn đề không phải là quốc gia đầu tiên có vaccine mà là phải có một loại vaccine an toàn và hiệu quả cho người dân trên toàn thế giới”, Bộ trưởng Y tế Mỹ khi đó là ông Alex Azar nhấn mạnh. Theo ông Alex Azar, cần có dữ liệu minh bạch và dữ liệu này phải được đưa ra từng giai đoạn với 3 thử nghiệm lâm sàng để cho thấy một loại vaccine an toàn và hiệu quả.
Tuy nhiên, nếu xem lại mục tiêu và nội dung thử nghiệm lâm sàng trên người của các giai đoạn 1, 2, 3 mà giới khoa học quốc tế đã thống nhất thì có thể thấy được độ an toàn cũng như hiệu quả của một loại vaccine bất kỳ cơ bản nào được thử nghiệm, đánh giá ở giai đoạn 1 và giai đoạn 2. Hơn nữa, trong quy trình nghiên cứu, phê duyệt vaccine chuẩn cũng cho phép kết hợp các giai đoạn và được cấp phép khẩn cấp trước khi phê duyệt chính thức. Điều này là cơ sở để Nga khẳng định, vaccine Sputnik V đủ an toàn và hiệu quả.
Ngày 5-12-2020, Nga bắt đầu tiến hành tiêm chủng vaccine Sputnik V, động thái này đánh dấu đợt tiêm chủng đại trà ngừa Covid-19 đầu tiên tại Nga. Theo kết quả đăng trên Tạp chí y học Lancet, vaccine Sputnik V hiệu quả 91,6% trong việc ngăn chặn sự lây lan và phát triển của virus SARS-CoV-2, và là một trong 3 vaccine ngừa Covid-19 trên thế giới đạt hiệu quả trên 90%.
Bí quyết “đi sau về trước”
Nga không phải là quốc gia duy nhất tham gia cuộc đua chế tạo vaccine chống lại đại dịch toàn cầu, song lại trở thành nước đầu tiên được cấp phép vaccine ngừa Covid-19. RDIF cho biết, bí quyết để Nga “đi sau về trước” chính là việc ứng dụng thành tựu sẵn có trong nghiên cứu điều trị các dịch bệnh từng có trong lịch sử như cúm, Ebola và MERS, vốn được cho là có nhiều điểm tương đồng với SARS-CoV-2.
Về công nghệ, vaccine Sputnik V được phát triển dựa trên vector adenovirus, tương tự vaccine ngừa Covid-19 của AstraZeneca, Janssen của Johnson & Johnson... Tuy nhiên, các nhà khoa học Nga cho biết, điểm khác biệt giữa vaccine Sputnik V với các loại vaccine khác là Sputnik V sử dụng vaccine vector phối hợp. Nó sử dụng hai vector adenovirus, gồm rAd26 trong thành phần của mũi tiêm đầu tiên và rAd5 trong thành phần của mũi tiêm thứ hai. Trong khi đó, các loại vaccine cùng công nghệ khác chỉ sử dụng một vector adenovirus cho cả hai mũi, chẳng hạn như AstraZeneca sử dụng vector adenovirus ChAdOx1, Janssen của Johnson & Johnson sử dụng rAd26, Convidecia của Cansino sử dụng rAd5. Do đó, về thực chất, hai liều vaccine Spunik V là hai loại vaccine khác nhau hoặc một loại vaccine kép. Các nhà khoa học Nga gọi đó là một sự kết hợp đột phá, độc đáo và duy nhất trên toàn cầu. “Sử dụng hai vector là công nghệ độc đáo của Trung tâm Gamaleya. Đặc tính nổi bật này giúp phân biệt vaccine của Nga với các vaccine khác trên cơ sở vector adenovirus đang được điều chế trên thế giới”, Giám đốc Trung tâm Gamaleya khẳng định.
Ngoài Sputnik V, các nhà khoa học tại Trung tâm Gamaleya còn sử dụng vector adenovirus rAd26 làm ra một vaccine rút gọn gọi là Sputnik Light. Theo đó, vaccine rút gọn này chỉ cần tiêm một mũi, vừa rút ngắn thời gian, vừa tạo miễn dịch và giảm chi phí. Ngoài ra, Sputnik Light cũng có thể được sử dụng làm mũi tiêm nhắc lại tăng cường cho những người đã tiêm đủ các loại vaccine khác nhưng hiệu quả bảo vệ giảm sút theo thời gian.
Sự biến đổi của virus SARS-CoV-2 tạo ra các biến thể mới như Delta, Alpha, Beta... vào giữa năm 2021 một lần nữa lại thách thức các nhà khoa học. Thật đáng mừng là các loại vaccine như Moderna, Pfizer, Sputnik V... đều có khả năng chống lại biến thể mới của SARS-CoV-2. Hãng tin nhà nước RT của Nga hồi tháng 8 vừa qua cho biết, hiệu quả dịch tễ học của vaccine Sputnik V đối với biến thể Delta là 83,1%.
Kỳ vọng cho Việt Nam
Cho đến nay, vaccine Sputnik V đã được tiêm đại trà tại Nga và nhiều quốc gia trên thế giới. Theo RDIF, hiện đã có 70 quốc gia và vùng lãnh thổ cấp phép sử dụng khẩn cấp vaccine Sputnik V. Các quốc gia này có tổng dân số khoảng 4 tỷ người, tương đương 50% dân số thế giới. Các chiến dịch tiêm chủng Sputnik V lớn nhất đã được thực hiện tại Nga, Argentina, Belarus và Serbia.
Tại Việt Nam, vaccine Sputnik V được Bộ Y tế cấp phép sử dụng khẩn cấp vào ngày 23-3-2021. Ngày 2-6-2021, Bộ Y tế đã đàm phán trực tiếp và đạt thỏa thuận đặt mua 20 triệu liều vaccine Sputnik V trong năm 2021. Bên cạnh đó, Công ty TNHH MTV Vaccine và Sinh phẩm số 1 (VABIOTECH)-doanh nghiệp trực thuộc Bộ Y tế-đã đạt được thỏa thuận hợp tác với Nga để tiến hành đóng ống, gia công vaccine Sputnik V tại Việt Nam. Ngày 24-9 vừa qua, Công ty VABIOTECH chính thức công bố sản xuất thành công lô vaccine Sputnik V đầu tiên tại Việt Nam. Tiến sĩ Đỗ Tuấn Đạt, Chủ tịch VABIOTECH cho biết, lô vaccine Sputnik V do Việt Nam sản xuất đã được phía Nga phân tích và đánh giá đáp ứng yêu cầu quy chuẩn. Với thành công trên, người dân Việt Nam sẽ sớm tiếp cận được nguồn vaccine chất lượng, góp phần đẩy lùi dịch Covid-19. Theo kế hoạch, vaccine Sputnik V do VABIOTECH sản xuất sẽ được sử dụng trong chương trình tiêm chủng toàn dân.
Không chỉ bảo đảm nhu cầu vaccine trong nước, việc VABIOTECH sản xuất gia công thành công lô vaccine Sputnik V còn tạo tiền đề để đưa Việt Nam trở thành trung tâm sản xuất vaccine Sputnik V trong khu vực Đông Nam Á, giúp vaccine được xuất khẩu tới các quốc gia khác một cách thuận lợi và nhanh chóng. Điều này góp phần vào công cuộc khống chế đại dịch Covid-19 trên toàn cầu, nhằm đưa cuộc sống sớm trở lại bình thường.
HOÀNG ĐAN