Dùng máy ảnh cứu nguy một dân tộc

Claudia Andujar sinh năm 1931 ở Thụy Sĩ. Năm Claudia 12 tuổi, cha và nhiều người thân của bà, vì là dân Do Thái nên bị phát xít Đức bắt và bị giết chết trong trại tập trung; Claudia và mẹ may mắn thoát nạn... Năm 1944, một người chú là bác sĩ sống sót trốn được sang Mỹ, đưa bà sang đó. Bà một mình tới với chú và được vào học ở nơi này. Năm 1952, học xong, bà được nhận làm việc cho Liên hợp quốc, như một hướng dẫn viên du lịch. Năm 1955, khi biết tin mẹ đã trôi dạt tới Brazil, bà xin phép chú đi thăm mẹ. Phần vì thương mẹ, phần vì người Brazil cởi mở và gần gũi hơn người Mỹ, bà xin chú cho ở lại hẳn xứ này. Bà dạy tiếng Anh và tiếng Pháp để độ nhật. Hai mẹ con thích thú tìm hiểu đất và người Brazil. Những chuyến đi đó khiến bà như tìm thấy lại thiên đường tuổi thơ của mình. Khao khát ghi lại những điều mắt thấy tai nghe, bà mua máy ảnh, tự học và dần trở thành một nữ phóng viên ảnh có nghề.

Thiếu nữ Yanomami (ảnh của Claudia Andujar).

Bà đi ngày càng xa, càng sâu tới những vùng xa vắng. Tấm lòng của bà đối với Brazil được lan truyền rộng rãi. Nhiều nhân vật của đất nước ấy tìm tới bà, trong đó có Giáo sư Darcy Ribeiro (1922-1997), nhà nhân loại học kiêm nhà văn Brazil nức tiếng thế giới. Ông khuyên bà: “Hãy đến với các dân tộc thiểu số tự trị, đặc biệt là dân Yanomami” (ở khu vực Amazon). Bà chia sẻ với ông và các nhân vật ấy rằng mọi tộc người đều cần được bình đẳng với các tộc người tự cho là văn minh và tài giỏi, đều cần được tôn trọng và được sống như các tộc người này. Bà không thể không nhớ về cái chết phi lý của cha và của nhiều người thân, của hơn 6 triệu người Do Thái-chết nhục nhã, uất ức từ sự phân biệt chủng tộc vô lý và vô nhân đạo của phát xít Hitler: “Dân tộc Đức là siêu đẳng; chỉ dân tộc ấy lãnh đạo được thế giới; các dân tộc khác như người Do Thái, người cộng sản là thảm họa và phải bị tiêu diệt”. Bất công lớn đó đã thôi thúc bà đến với các dân tộc thiểu số đang ngày càng lép vế ở Brazil. Nguy cơ diệt vong của các dân tộc ấy ở Brazil nói riêng và trên toàn cầu nói chung hiển hiện ngày một đáng lo ngại. Nhiều tổ chức và cá nhân khắp thế giới lên tiếng về tội ác mới này.

Tiếng tăm của Claudia Andujar ngày một vang xa. Quỹ John Simon Guggenheim danh tiếng của Hoa Kỳ đề nghị cung cấp cho bà một gói hỗ trợ hai năm đáng nể. Đó là năm 1971, bà được nhận quốc tịch Brazil. Cũng năm ấy, bà lần đầu tiên vươn tới dân tộc Yanomami. Hai năm sau, quỹ nhân đạo trên hỗ trợ tiếp cho bà một gói hai năm nữa. Năm 1976, Quỹ FAPESP (quỹ trợ giúp nghiên cứu) của bang Sao Paulo (Brazil), nơi mẹ con bà cư ngụ, rót tiền cho bà hoạt động như một sự ghi nhận công lao của bà đối với nhân dân Brazil. Nhờ vậy, bà đã có thể đến sống cùng những người Yanomami suốt 14 tháng liền.

Có điều, nhà cầm quyền của chế độ độc tài quân sự (1964-1985) không dễ bỏ qua chuyện ấy. Bao đời nay, dân Yanomami vẫn sống bằng nghề săn bắn và làm vườn. Nhưng họ cũng biết tiếp nhận ánh sáng văn minh. Một số con em của họ đã nỗ lực học hành, giao thiệp được với các tộc người lai hay da trắng. Những con cháu ấy trở thành người phát ngôn của dân Yanomami trước đất nước Brazil và toàn cầu. Lo sợ những bất mãn hay bạo loạn tiềm năng, năm 1977, chính phủ độc tài trục xuất bà về Sao Paulo. Bà không đơn độc. Nhiều nhà nhân chủng học, dân tộc học, nhiếp ảnh gia, nhà báo, chuyên gia hoạt động xã hội của Brazil và nhiều quốc gia khác sát cánh cùng bà. Họ cổ vũ, hỗ trợ bà, lan truyền rộng rãi trên thế giới tiếng nói lẽ phải và chính trực của bà, nhất là trong việc công bố các tác phẩm. Bà tiếp tục viết sách về dân tộc ấy, công bố ở Brazil, Mỹ và các nước khác. Bà chọn lọc nhiều ảnh đã chụp được, đưa lên nhiều ấn phẩm báo chí, bên cạnh những cuộc triển lãm ảnh nhỏ và thiết thực. Những triển lãm ấy đều gây ấn tượng, đặc biệt ở Mỹ. Năm 1978, bà và hai chiến hữu thân cận nhất thành lập Ban vận động xây dựng Khu bảo tồn Yanomami. Ban này chính thức yêu cầu nhà nước Brazil thừa nhận sự cần thiết của Khu bảo tồn và xác định biên giới của nó. Từ đầu thập niên 1980, Chính phủ Brazil cho mở một đường quốc lộ xuyên Amazon. Việc này ảnh hưởng tiêu cực tới đời sống người dân Yanomami sở tại. Claudia Andujar kịp thời ghi lại và công bố những cảnh nhói lòng (xe ủi húc đổ nhà chung của dân, phá tan những mảnh vườn, trẻ em ốm o vì bệnh sởi, đậu mùa...). Từ Brazil và nhiều nơi trên thế giới, nhất là từ Liên hợp quốc, cất lên mạnh mẽ những tiếng nói bênh vực và cổ vũ bà. Chính phủ Brazil buộc phải ứng xử đúng mực với người Yanomami.

Cuộc đấu tranh của Claudia Andujar và các chiến hữu, trong đó có Davi Kopenawa, sinh năm 1956, lãnh tụ tinh thần và người phát ngôn của dân tộc Yanomami, giành được chiến thắng năm 1992: Chính phủ Brazil tuyên bố thành lập Vườn quốc gia Yanomami rộng tới 96.000km2. Tuy nhiên, quyền sống của dân tộc khoảng 30.000 người này chưa hoàn toàn được bảo đảm. Từ giữa thập niên 1990, hàng nghìn người xâm nhập vào Amazon để tìm vàng và kim loại. Do đó, nước và đất bị ô nhiễm, bệnh tật lan tràn. Claudia Andujar vận động được một chiến dịch tiêm phòng hữu hiệu. Nhờ bà, thuốc thang được ủng hộ cho người Yanomami...

Claudia Andujar ở triển lãm ảnh cá nhân năm 2020. Ảnh tư liệu

Năm 2008, bà được trao tặng Huân chương Công trạng văn hóa của Chính phủ Brazil. Bà vẫn đi về với gia đình thứ hai, tức tộc người Yanomami. Năm 2018, bà tổ chức một triển lãm ảnh hoành tráng, gây tiếng vang lớn ở Sao Paulo. Đầu năm 2020, Quỹ “Cartier vì nghệ thuật đương đại” của Pháp dành cho bà cuộc triển lãm tương tự ở Paris, kéo dài nhiều tháng liền. Tiếp đó, cuộc triển lãm sẽ được mở ở Italy và nhiều nước khác. Ấy là do bà là một trong những nhà nhiếp ảnh đặc sắc nhất và cách tân nhất thế giới hiện thời. Điều quan trọng hơn cả khiến bà được tôn sùng là tấm lòng nhân ái. Hơn 300 bức ảnh của bà trình bày khá toàn diện cuộc sống của người Yanomami, bộc lộ tâm sự cảm động của một nghệ sĩ, về nhân tính và nhân tình.

Toàn bộ khu triển lãm của Quỹ “Cartier vì nghệ thuật đương đại” được dành cho sự nghiệp của bà. Ánh sáng xen kẽ bóng tối, âm nhạc đan xen phim tài liệu, Triển lãm “Claudia Andujar-Cuộc đấu tranh cho dân tộc Yanomami” thực sự lôi cuốn và để lại dư âm thánh thiện. Người Yanomami vẫn thuần chất vô cùng. Họ sống với nhau giản dị, chân tình, không có chút dấu hiệu nào của mánh khóe, giả dối, chơi trội hay khôn lỏi. Những thói xấu của “dân văn minh” hoàn toàn xa lạ với họ.

Claudia Andujar rất tự tin khi đến với họ. Không nói ngôn ngữ chung, bà cứ tự nhiên chia sẻ ánh mắt, nụ cười với họ. Chính ánh mắt chân thành của bà khiến họ tin bà. Họ mau chóng coi bà như thành viên trong tập thể. Bà ăn tự nhiên những món ăn của họ như những món khoái khẩu. Bà không nề hà mọi công việc của họ, từ săn bắn, làm vườn, bế trẻ em, dìu người ốm, đi thăm các nhóm bè bạn... Bà kỳ công chụp được các hoạt động của họ. Lúc đầu, họ lạ lẫm với các ảnh chụp này. Dần dần, nhờ các con cháu đi xa về, họ hiểu và thích thú. Họ tin cậy bà nên dần dần chấp nhận trang phục của thế giới văn minh thay cho quần áo từ lá cây thô mộc. Họ cũng không quay lưng lại với “thuốc tây” mà bà đem tới... Hẳn rồi, họ không thể mãi mãi sống với lối tự cung tự cấp nhiều rủi ro bất cập.

Claudia Andujar cùng nhiều người tâm huyết nhắc nhở rằng, các dân tộc thiểu số sẵn sàng tiếp thu cái mới, với điều kiện không bị áp đặt hoặc loại khỏi “cuộc chơi khai hóa” như nhiều tộc thổ dân trước đây... Tâm niệm đó lý giải sự hiến mình của bà cho dân tộc Yanomami, cho oan hồn bao người bị chủ nghĩa phát xít và vị kỷ giết chết, cho nỗ lực “chung sức chung lòng” vì một thế giới bình đẳng, thuần hậu và tươi đẹp vĩnh viễn...

NHẬT NGUYỄN