Festival Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên dự kiến diễn ra tại tỉnh Gia Lai từ ngày 9 đến 11-11-2018 với sự tham gia của 1.200 nghệ nhân, diễn viên thuộc 5 tỉnh khu vực Tây Nguyên. Theo ban tổ chức, một trong những nét mới của Festival lần này chính là tập trung vào không gian cồng chiêng, nhấn mạnh yếu tố dân gian, cộng đồng. Đây được xem là tín hiệu đáng mừng bởi bên cạnh những nỗ lực, kết quả đáng ghi nhận, thời gian qua, công tác bảo tồn, phát triển cũng như hoạt động biểu diễn cồng chiêng Tây Nguyên bộc lộ không ít hạn chế, bất cập, như một nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên khẳng định là “giống như bắt chim quý ra khỏi rừng mang nhốt vào lồng”.

Không giống như một số di sản phi vật thể khác, cồng chiêng Tây Nguyên là sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố không gian và nghệ thuật. Vấn đề đáng lo ngại nhất hiện nay là sự thu hẹp và biến mất của không gian cồng chiêng. Những cánh rừng đại ngàn, tín ngưỡng đa thần, bến nước, nhà dài, trang phục, âm nhạc, ẩm thực truyền thống mất dần trong đời sống của cộng đồng các dân tộc. Trong khi đó, công tác bảo tồn cồng chiêng của các địa phương chủ yếu chú trọng đến yếu tố nghệ thuật như thành lập các đội chiêng, giữ gìn các bộ chiêng cổ, mở các lớp truyền dạy chơi chiêng mà chưa quan tâm nhiều tới việc bảo tồn không gian của cồng chiêng.

Bản chất của cồng chiêng là nghi lễ, thức điệu mang tính tâm linh, phương tiện giao tiếp giữa người với thần linh, giữa cộng đồng với cộng đồng. Nếu như trước đây, diễn tấu cồng chiêng là nhu cầu tự thân, gắn liền với nghi lễ vòng đời cây lúa và chỉ diễn ra trong không gian thiêng của cộng đồng, thì nay nhiều lễ hội cồng chiêng được tổ chức như một sự kiện nhằm mục đích chính là quảng bá và một phần thương mại. Cồng chiêng bị sân khấu hóa để trở thành âm nhạc trình diễn, đáp ứng nhu cầu giải trí. Không ít bộ cồng chiêng bị chỉnh sửa, làm thay đổi, biến dạng hàng âm nguyên thủy để biểu diễn các bản nhạc hiện đại. Việc “cách ly” hoạt động biểu diễn ra khỏi không gian cồng chiêng cùng những biến tấu khá tùy tiện khiến nghệ thuật cồng chiêng không còn giữ được giá trị và vẻ đẹp đích thực, xa lạ với chính cộng đồng các dân tộc bản địa Tây Nguyên.

Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là di sản vô giá, niềm tự hào của dân tộc Việt Nam, đã được UNESCO công nhận là “Kiệt tác truyền khẩu và di sản phi vật thể của nhân loại”. Đồng bào Tây Nguyên thường ví loại hình văn hóa này như con chim quý của đại ngàn. Do đó, để văn hóa cồng chiêng luôn giữ được vẻ đẹp và sức sống lâu bền thì công tác bảo tồn cũng như hoạt động biểu diễn cồng chiêng cần có sự điều chỉnh, mà việc đầu tiên là trả các lễ hội cồng chiêng về với không gian và cộng đồng nơi nó đã được sinh ra, lớn lên và tỏa sáng.

VŨ ĐÌNH ĐÔNG