Phóng viên (PV): Thưa GS, cách đây hơn 10 năm, chúng tôi đọc một bài viết của GS, trong đó khẳng định, “chẳng có thứ văn nghệ nào ở bên ngoài, hoặc đứng lên trên chính trị, ngay cả sau này khi chính trị đã hết là một phương tiện chuyên chính của giai cấp mà chỉ còn là một hoạt động quản lý, điều hành xã hội”. Trong khi, trên các diễn đàn gần đây, có người bóng gió xa xôi, cho rằng VHNT muốn phát triển thì phải thoát ly chính trị. GS nghĩ gì về điều này?
GS Phong Lê: Từ sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Việt Nam chính thức bước vào kỷ nguyên dân chủ-cộng hòa, nhưng lại phải tiến hành gần như lập tức ba cuộc chiến tranh kéo dài hơn 40 năm. Trong 40 năm ấy, cách mạng dân tộc dân chủ vẫn từng bước được triển khai. Như vậy, những yêu cầu về chính trị, bao gồm trong nó những yêu cầu về sinh hoạt tinh thần, về luân lý và đạo đức sẽ được xác định trên những tiêu chí mới. Đó là chủ nghĩa yêu nước, vốn có truyền thống hàng nghìn năm. Và chủ nghĩa xã hội, hướng đến lợi ích toàn dân và lợi ích tập thể, trên nền tảng công hữu về tư liệu sản xuất, với chủ thể là giai cấp công nhân và khối liên minh công-nông, dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Một thời khá dài, kể từ năm 1960 đến hết thập niên 1980, yêu cầu của đời sống chính trị là gắn với nền đạo đức mới mang tên đạo đức cách mạng. VHNT trong ba thập niên này hướng vào việc xây dựng và củng cố một nền đạo đức mới, với mục tiêu chung là lợi ích chung của Tổ quốc và cộng đồng. “Tất cả cho tiền tuyến. Tất cả để chiến thắng”. “Mình vì mọi người. Mọi người vì mình”. “Nâng cao đạo đức cách mạng, quét sạch chủ nghĩa cá nhân”... Đối tượng phê phán nhằm đi tới thủ tiêu là hệ tư tưởng, đạo đức tư sản và các tầng lớp hữu sản chưa qua cải tạo xã hội chủ nghĩa, gồm không chỉ tầng lớp nông dân tư hữu mà còn là tầng lớp trí thức tiểu tư sản, chủ yếu thuộc các tầng lớp trung lưu trở lên. Mục tiêu này được khẳng định rất rõ trong các văn kiện quan trọng của Đảng, kể từ Nghị quyết Đại hội III của Đảng năm 1960. Đối tượng phê phán và phủ định của cách mạng trong suốt ba thập niên nói trên không chỉ là tư tưởng, đạo đức tư sản mà còn là đạo đức, lối sống tiểu tư sản.
Bây giờ, đọc lại các văn kiện trên thì càng thấy rõ sự quy định của hoàn cảnh lịch sử đối với sinh hoạt tư tưởng, tinh thần và hoạt động VHNT trong suốt ba thập niên này trong một cuộc chiến mang tên “ai thắng ai?” có quy mô toàn thế giới, với hai phe, hai ý thức hệ, hai giai cấp, hai con đường; cuộc chiến đó chỉ cho phép ta chọn một, hoặc bên này, hoặc bên kia chứ không được chông chênh. Đời sống VHNT do vậy phải quán triệt tính Đảng và phương pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa (XHCN), với các nguyên tắc cơ bản là hướng về con người mới và cuộc sống mới; đến với những nơi tiên tiến, sống với những con người tiên tiến. Trong ba chức năng giao cho VHNT thì chức năng giáo dục (lý tưởng XHCN, thế giới quan Mác-Lênin và nhân sinh quan cộng sản) phải ở vị trí hàng đầu. Do vậy mà tính chiến đấu phải luôn được mài giũa cho sắc bén, nhằm cảnh báo và uốn nắn những lệch lạc khiến VHNT đi chệch đường lối văn nghệ của Đảng.
Bối cảnh lịch sử như trên quy định gương mặt sáng tạo VHNT trong hơn 30 năm; cái được lớn của VHNT là ở đó và những cái thiếu hụt hoặc bất cập lớn cũng là ở đó.
Bàn về mối quan hệ giữa VHNT và chính trị, trong cốt lõi của nó là câu chuyện tự do trong sáng tạo nghệ thuật, tôi thấy rằng, khi nguyên tắc phục vụ chính trị phải được đặt ở vị trí cao nhất, bất kể đó là người sáng tác hoặc nghiên cứu lý luận-phê bình, sẽ khiến cho những tìm tòi riêng, in dấu ấn cá nhân và sự độc lập tương đối của các lĩnh vực ý thức khác đều bị hạn chế ít hoặc nhiều. Có nghĩa là khó có ở đây một khu vực ít nhiều độc lập, chứ chưa nói là một khu vực tự trị trong sáng tạo văn chương, và trong các nhóm phái học thuật, cái yêu cầu tự trị đã xuất hiện ở phương Tây từ giữa thế kỷ 19, phát triển đến độ cao trong suốt thế kỷ 20 đến nay.
Gắn với yêu cầu phục vụ chính trị là sự xác định các mục đích viết, trong đó, phương châm “viết cho ai?” được đặt ở vị trí hàng đầu...
Hé mở một khung trời rộng rãi
PV: Nhân nói về phương châm “viết cho ai?”, phương châm này tác động như thế nào đến hoạt động nghiên cứu lý luận, phê bình VHNT, thưa GS?
GS Phong Lê: Từ thập niên cuối thế kỷ 20 ở ta sôi nổi câu chuyện Thi pháp học với phát hiện về tính phức điệu, đa nghĩa trong sáng tạo và tiếp nhận văn học. Cứ như cả một chân trời được mở ra và cứ như suốt mấy chục năm trước đó văn học ta ở trong một vùng khuất tối đơn điệu của sự đơn nghĩa. Kể thì cũng buồn, nhưng làm sao mà thoát được khi sự khởi động của văn học mới sau năm 1945 là nhiệm vụ chống giặc dốt sau giặc đói, trước giặc ngoại xâm và phong trào bình dân học vụ. Khi câu chuyện “viết” đặt ra ở vị trí hàng đầu là “viết cho ai?”. Khi gần như tất cả các nhà văn đi vào kháng chiến đều phải học tập đại chúng, tập làm lời đại chúng; ai đi ra ngoài quỹ đạo đó để có tiếng nói riêng, có cảm xúc riêng của mình đều bị phủ định. Yêu cầu của thời kỳ này là chủ đề tư tưởng tác phẩm phải sáng rõ, tác phẩm không được đa nghĩa. Tác phẩm phải sao cho dễ hiểu và hiểu một nghĩa; còn nhiều nghĩa thì có thể làm rối trí người đọc. Hơn thế, nó còn có khả năng trở thành “biểu tượng hai mặt”, là cái hố sâu chết người đối với không ít nhà văn.
Tôi nói thế để thấy sự phát triển của nghiên cứu phê bình văn học bị lịch sử quy định và có tính lịch sử.
Mặt khác, đa nghĩa, đó là kết quả của một tư duy nghệ thuật hiện đại; là sự đánh dấu bước chuyển động của văn học sang phạm trù hiện đại. Đa nghĩa, đó là phẩm chất của những tác gia lớn, tác phẩm lớn. Và ta hiểu vì sao những trào lưu, xu hướng phê bình lớn thế kỷ 20 đều đi tìm đất đai canh tác trên những tác gia lớn của nhân loại. Cuộc tranh cãi vang động giữa hai phái phê bình cũ và phê bình mới ở Pháp vào giữa thế kỷ 20, với một bên là Raymond
Picard và một bên là Roland Barthes là đến từ các kết quả nghiên cứu về Racine thế kỷ 17. Và để có một lý thuyết mới làm thay đổi diện mạo khoa nghiên cứu văn học, Bakhtine đã chỉ dồn tâm sức vào sự khảo sát hai đại gia của văn học thế giới, đó là Rabelais ở Pháp thế kỷ 16 và Dostoyevsky ở Nga thế kỷ 19.
Sự vận dụng Thi pháp học trong công tác nghiên cứu thể hiện qua một số công trình và khá nhiều luận án tiến sĩ nhiều năm gần đây, theo tôi, ngày càng nhuần nhị, tạo được con đường gần nhất, thích hợp nhất cho công chúng đến với thế giới văn chương-học thuật. Nhưng bên cạnh hướng tiếp cận này vẫn cần nhiều cách tiếp cận khác nữa, kể cả các cách tiếp cận quen thuộc trong lịch sử. Và như vậy sẽ là thuận, dễ dàng hơn cho con đường chúng ta tìm đến các mục tiêu thật sự là hấp dẫn: Thế giới nghệ thuật khách quan trong mọi kiếm tìm vô tận của nó và dấu ấn sáng tạo chủ quan trong mọi tiềm ẩn bất ngờ của nó.
Sáng tác thế nào thì nghiên cứu, lý luận, phê bình thế ấy và ngược lại, đó là hiện tượng từng diễn ra nhưng tuyệt không phải là định mệnh. Mọi mong muốn bứt phá để vượt ra khỏi mọi rào cản khách quan và chủ quan, lúc nào cũng có, ở cả hai phía, nhưng để đạt được hiệu quả thì phải có cả một khung trời rộng rãi cho một tầm nhìn rộng và xa. Khung trời đó ở thời điểm hôm nay xem ra đã được hé mở, cho phép tôi hy vọng vào một tương lai sáng sủa đặt trên vai các thế hệ trẻ của thế kỷ 21.
Sáng tạo là sản phẩm của tự do
PV: Trở lại với vấn đề ban đầu, có người cho rằng, nếu quán triệt yêu cầu VHNT phục vụ chính trị thì không thể nào có tác phẩm hay được. Với tư duy đổi mới hiện nay, GS có bình luận gì?
GS Phong Lê: Quán triệt yêu cầu phục vụ chính trị trong quan niệm và thao tác nghề nghiệp, đã có thời, nhiều người trong giới sáng tác, phê bình không thôi suy nghĩ trên một quan niệm rất chân thành của một người viết có tên tuổi: Tôi viết theo tư tưởng Đảng với ngôn ngữ của tôi. Câu nói thể hiện lòng tin yêu tuyệt đối của nhà thơ đối với Đảng, với cách mạng và chế độ, ở thời điểm đó.
Rõ ràng, trong nhiều chục năm đấu tranh cách mạng-Đảng, Tổ quốc, nhân dân, chủ nghĩa xã hội là nhất trí với nhau, là một. Bao thơ ca, tiểu thuyết, bức họa, bản nhạc đã chọn chủ đề ngợi ca cách mạng theo tinh thần nói bao nhiêu cũng không đủ về sự hy sinh của lớp lớp thế hệ đảng viên.
Như vậy thì điều tâm nguyện đưa ngôn ngữ riêng thể hiện tư tưởng Đảng có gì sai? Ai dám nghĩ đó là sai trong cả một thời gian dài? Cố nhiên câu đó không chặt chẽ bằng câu của M.Sholokhov: Tôi viết theo chỉ thị của trái tim mà trái tim tôi thuộc về Đảng. Dẫu vậy không ai bắt bẻ ý nghĩ và tâm sự chân thành đó.
Thế nhưng, cùng với sự trưởng thành chung của cả dân tộc và của riêng từng con người; cùng với thời gian cho sự chín muồi của các sự kiện ta sẽ thấy chân lý đó cần được điều chỉnh. Đảng đâu muốn nhà văn là người minh họa, dẫu là minh họa bằng ngôn ngữ nghệ thuật. Đảng cũng không nhận mình là thánh thần. Đảng cũng có thể sai và Đảng đã nhiều lần nhận sai, sửa sai như sau cải cách ruộng đất. Đại hội VI của Đảng năm 1986 và đường lối đổi mới qua các phương châm: “Lấy dân làm gốc”, “Nhìn thẳng sự thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật” đã “cởi trói” tư duy cho toàn thể cán bộ, đảng viên và người dân. Có lẽ, phải từ đấy ta mới thấm thía sự đi tìm ngôn ngữ riêng cho một chân lý có sẵn hoặc do ai đó ban phát, rõ ràng không phải, không thể là cái đích xa hoặc cao nhất cho con đường nghệ thuật. Con đường nghệ thuật phải là con đường riêng của sự khám phá các chân lý đời sống và nghệ thuật; nhà văn phải là người có tư tưởng riêng trong ngôn ngữ của mình.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và kỷ nguyên thông tin hôm nay, đường biên cho tự do sáng tạo đang được mở ra rất rộng và do vậy mà trách nhiệm công dân của nhà văn cũng phải có một tầm cao tương ứng. Chỉ có như vậy mới có thể kết hợp, kết nối giữa cái riêng và cái chung, cái tôi và cái ta, cái cá nhân và cái cộng đồng, cái dân tộc và cái nhân loại, trên con đường hướng tới mục tiêu chung cho tất cả mọi lĩnh vực hoạt động văn hóa, tinh thần của con người là cái chân, thiện, đẹp.
Nếu ai đó muốn nói về điều kiện để sáng tạo tác phẩm hay thì có thể thấy, với những thiên tài văn chương thì gần như không hề có vấn đề đòi tự do hoặc đi tìm tự do, như một cứu cánh nào đó ở ngoài mình trong bối cảnh mối quan hệ giữa văn nghệ và chính trị. Bởi sáng tạo đối với họ, dẫu trong bất cứ hoàn cảnh nào, kể cả tù đày và cái chết, cũng đều là sản phẩm của tự do-một tự do nội tại không ai, không thế lực nào ngăn cấm được. Nguyễn Du viết “Truyện Kiều” là thế. Hồ Chí Minh viết “Ngục trung nhật ký” là thế. Phu-xích viết “Viết dưới giá treo cổ” là thế. Tất cả những tên tuổi lớn của văn chương nhân loại cũng là thế.
PV: Trân trọng cảm ơn Giáo sư!