Khi người dân làm chủ

Tất nhiên, trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản, điều kiện tiên quyết phải là chính sách của Chính phủ, hành động của các cơ quan chức năng. Thế nhưng, thực tế đã chứng minh, di sản chỉ có thể phát huy tốt nhất khi được trao cho người dân, để người dân trở thành những chủ nhân thực thụ của di sản.

Có thể lấy hai con số gần đây nhất về khách du lịch nước ngoài đến với Hội An và Mỹ Sơn để minh chứng. Năm 2018, tổng lượt khách tham quan lưu trú đến Hội An ước đạt gần 5 triệu lượt, tăng 50,84% so với cùng kỳ. Trong đó, lượng du khách nước ngoài đạt tới 3,8 triệu lượt. Về tỷ trọng du khách nước ngoài trên tổng lượng du khách, du lịch Hội An cao hàng đầu cả nước. Hơn thế, con số 3,8 triệu lượt du khách nước ngoài đến với Hội An càng có ý nghĩa hơn khi chiếm một phần rất đáng kể trong tổng số gần 15,5 triệu du khách nước ngoài đến Việt Nam.

Còn khu đền tháp Mỹ Sơn, một di sản có quy mô nhỏ hơn nhiều so với Hội An, năm 2018 cũng thu hút gần 400 nghìn lượt khách. Trong đó, du khách nước ngoài đạt khoảng 343 nghìn lượt-tỷ lệ khách nước ngoài/tổng lượng du khách đáng mơ ước với tất cả các thị trường du lịch trong nước.

Thành công trong công tác gìn giữ di sản và phát huy giá trị di sản phục vụ phát triển du lịch ở Hội An và Mỹ Sơn có một phần đóng góp đặc biệt quan trọng của người dân.

Theo ông Nguyễn Chí Trung, Giám đốc Trung tâm Quản lý bảo tồn Di sản văn hóa Hội An, “cẩm nang” giữ gìn di sản bắt đầu từ việc xây dựng quy chế trên xuất phát từ thực tế Hội An là di sản “sống”, người dân sống trong phố cổ, nếu không có quy chế riêng thì rất khó quản lý. Nếu áp dụng Luật Di sản, các nghị định của Chính phủ thì khó giữ được Hội An, bởi các luật, nghị định chủ yếu quản lý các di sản gần như không có người sinh sống và không điều tiết được với di sản cộng đồng như Hội An. Trong quy chế, từng chi tiết, từng đối tượng, từng khu vực trong nhà cổ, phố cổ đều được đặt ra và người dân tham gia quy chế, quy định này.

Cùng với những chính sách, quy định chung, việc xác định đô thị cổ Hội An là một di sản cộng đồng, từ đó giao cho người dân làm chủ thể di sản đã phát huy tác dụng trong thực tế. Bởi lẽ, di sản đã trở thành “máu thịt” của người dân, là nơi người dân sinh sống, làm ăn, phát triển kinh tế nên không có lý gì mà họ không làm tốt việc bảo tồn.

So với đô thị cổ Hội An, khu đền tháp Mỹ Sơn mang tính chất khác. Đền tháp Mỹ Sơn từng là trung tâm tôn giáo cực thịnh của vương quốc cổ Chăm Pa. Nay, khu đền tháp Mỹ Sơn nằm biệt lập với dân cư. Đã có thời Mỹ Sơn được liệt vào danh sách 100 di tích đặc biệt có nguy cơ hư hại, bị bỏ hoang hóa.

Để gìn giữ được khu đền tháp Mỹ Sơn như hôm nay, cùng những chính sách, hành động của các cơ quan chức năng, các tổ chức nước ngoài, người dân và các đoàn thể huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Đoàn Thanh niên và Phòng Văn hóa-Thông tin phối hợp cùng Phòng Giáo dục và Đào tạo huyện phát động chương trình đưa giáo dục di sản vào học đường, bằng việc biên soạn sách báo, tập huấn nghiệp vụ, hướng dẫn tham quan, tổ chức các cuộc thi thuyết trình và đưa con em toàn huyện tiếp cận di sản... Không chỉ dừng lại ở hoạt động tuyên truyền, các nhà quản lý ở Duy Xuyên còn đưa những lợi ích kinh tế thiết thực đến với người dân, giúp họ hiểu ý nghĩa của việc góp sức bảo vệ di tích. 10% doanh thu từ tiền bán vé tham quan, phát triển dịch vụ được trích lại hỗ trợ chính quyền và nhân dân địa phương. Cơ sở hạ tầng, điện nước, đường dân sinh, quốc lộ từ Nam Phước lên Mỹ Sơn được đầu tư nâng cấp và mở rộng, góp phần nâng cao công tác quản lý, bảo tồn Mỹ Sơn và đem lại phúc lợi cho cộng đồng xã hội. Cơ cấu kinh tế địa phương chuyển dần sang hướng du lịch-dịch vụ, lấy Mỹ Sơn làm điểm nhấn, để khôi phục các làng nghề truyền thống như ươm tơ, dệt lụa, sản xuất gốm mỹ nghệ, đan lát, mây tre, chạm khắc gỗ, đá...

Đến hôm nay, sau 20 năm được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới, có thể khẳng định, đô thị cổ Hội An, khu đền tháp Mỹ Sơn không những được bảo tồn mà còn phát huy giá trị rất tốt, xứng đáng là một điểm sáng trong “bản đồ di sản” quốc gia. Điều đó chứng tỏ, việc giao cho người dân vai trò chủ thể của di sản là một chính sách tối ưu. Người dân khi ý thức được giá trị của di sản, khi được hưởng lợi từ di sản, tất yếu sẽ có những hành động bảo tồn, phát huy di sản.