Trăn trở đào tạo ngành hiếm, khó
Hội nghị Văn hóa toàn quốc vừa khép lại, nhưng niềm hân hoan trong lòng đội ngũ văn nghệ sĩ, người làm công tác văn hóa cả nước vẫn âm ỉ cháy. Bởi qua các kỳ đại hội, nhất là Đại hội XIII, Đảng ta xác định: “Văn hóa phải được xếp ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội”. Như thế có nghĩa, vị thế, vai trò của đội ngũ văn nghệ sĩ, người làm công tác văn hóa được nâng lên một bước.
Có dịp gặp gỡ, trò chuyện với nhiều văn nghệ sĩ, các chuyên gia đầu ngành, người làm công tác văn hóa ngay sau hội nghị, chúng tôi ghi lại không ít băn khoăn, trăn trở xung quanh việc bảo tồn, trao truyền, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu của dân tộc đã và đang dần mai một, thậm chí bị lãng quên bởi sự thiếu quan tâm đầu tư của các cấp, các ngành, địa phương.
Đại tá, Nhà giáo Ưu tú Nguyễn Xuân Thủy, Hiệu trưởng Trường Đại học VHNT Quân đội, trải lòng: "Không ít trường đào tạo VHNT, các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp đang thiếu hụt trầm trọng nguồn nhân lực chất lượng cao, nhất là loại hình nghệ thuật có tính đặc thù. Trước đây, được nhận vào làm hợp đồng, rồi được tuyển dụng vào biên chế nhà nước sau khi ra trường là niềm ao ước của nhiều bạn sinh viên ngành VHNT; nay điều ấy đã không còn hấp dẫn các tài năng trẻ. Nguyên nhân bởi chính sách thu hút, trọng dụng nhân tài của các đơn vị, địa phương thường không đi đôi với chế độ đãi ngộ tương ứng".
Thực tế cho thấy, nhằm thu hút nguồn tuyển và từng bước nâng cao chất lượng đào tạo các ngành nghệ thuật chuyên sâu đặc thù, những năm qua, Đảng, Nhà nước có nhiều chính sách hỗ trợ thiết thực, như: Miễn, giảm học phí, chế độ bồi dưỡng nghề, hỗ trợ trang phục, phụ kiện biểu diễn cho học sinh, sinh viên. Cụ thể, người học được giảm 70% học phí, được nhận học bổng, hỗ trợ tác phẩm tốt nghiệp... Nhưng việc tuyển sinh các ngành học này tại các trường VHNT vẫn hết sức khó khăn. TS Nguyễn Huy Hoàng, giảng viên Nhạc viện TP Hồ Chí Minh, chia sẻ: "So với một số khoa như thanh nhạc, piano thì ngành biểu diễn nhạc cụ truyền thống tại nhạc viện rất ít người theo học. Lý do vì xu hướng thưởng thức âm nhạc của đông đảo người dân bây giờ chủ yếu thích nghe, xem những ca khúc mang hơi thở hiện đại. Các nhạc cụ cũng vậy, giới trẻ thích nghe guitar, piano, violon, chứ không mấy ai để ý đến đàn bầu, nhị, sáo...”.
Thạc sĩ Hoàng Hoài Nam, giảng viên Trường Đại học Sân khấu-Điện ảnh TP Hồ Chí Minh, cũng cho rằng: "Đầu ra, thu nhập cũng như cơ hội phát triển nghề nghiệp là yếu tố quan trọng nhất để thu hút người học. Nghệ thuật tuồng, chèo hầu như không có mặt tại các sân khấu phía Nam. Cải lương vốn được sinh ra ở Nam Bộ, nhưng hiện cũng rất ít người nghe, xem, chỉ có những suất diễn phục vụ Việt kiều hoặc nhân dân địa bàn vùng sâu, vùng xa. Biên chế của các đoàn cũng hạn chế, lương của nghệ sĩ tính theo ngạch, bậc như các nghề khác nên rất thấp. Đầu ra khó, thu nhập không bảo đảm thì chắc chắn không thể thu hút người học".
Đau đáu tìm nguồn kế cận
Lãnh đạo nhiều đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp bày tỏ trăn trở: Rất muốn giữ chân tài năng trẻ, nhân lực chất lượng cao, nhưng kinh phí đơn vị hạn hẹp, cơ sở vật chất thiếu thốn, đồng lương không đủ trang trải cuộc sống, đành lực bất tòng tâm nhìn các nhân tài “dứt áo ra đi”. Cũng theo các chuyên gia, nhà quản lý văn hóa, việc không thu hút được nhân tài, không giữ chân được nghệ sĩ giỏi khiến thực trạng “già hóa” diễn viên ở các đơn vị nghệ thuật đang là vấn đề nan giải, không dễ tháo gỡ trong một sớm một chiều, nhất là trong lĩnh vực nghệ thuật đặc thù, hiếm, kén người theo đuổi, như: Múa, sân khấu kịch nói, chèo, tuồng, biểu diễn nhạc cụ dân tộc, múa rối... Ví như diễn viên múa, phải đào tạo từ khi còn rất nhỏ, với những bài tập tốn nhiều sức lực, dễ gây chấn thương. Khổ luyện suốt 4-5 năm liên tục, người học múa mới có tấm bằng trung cấp chuyên nghiệp để đi làm, nhưng tuổi nghề lại rất ngắn ngủi, thường dưới 35 tuổi là phải chuyển sang công việc khác. Vì vậy, những nghệ sĩ, biên đạo múa thực sự tài năng thường không muốn vào biên chế nhà nước, bởi theo họ, vừa gò bó thời gian, đồng lương lại không đủ sống.
Hay như nghệ thuật tuồng, lượng người xem ngày càng ít ỏi, phần lớn là vé mời. Công chúng thành phố không mặn mà, các đơn vị tuồng phải đi biểu diễn ở vùng sâu, vùng xa mới có người xem. Nghệ sĩ Nhân dân Hoàng Khiềm, nguyên Giám đốc Nhà hát Tuồng Trung ương, ngậm ngùi: “Nếu nghệ sĩ hát chèo có thể biểu diễn các loại hình khác như: Xẩm, quan họ, dân ca... để tăng thêm thu nhập thì diễn viên tuồng không làm được như vậy, vì sẽ bị mất giọng của tuồng. Rồi tiền lương, cát xê dành cho diễn viên tuồng quá ít ỏi, khiến nghệ sĩ tuồng phải “cân đong đo đếm” để duy trì cuộc sống đạm bạc”. Cùng chung tâm trạng đó, Nghệ sĩ Nhân dân Mẫn Thu, người gắn bó với nghệ thuật tuồng gần 50 năm qua thực sự trăn trở khi nhắc tới nghề. Bà không khỏi ưu tư khi thấy sự quan tâm của khán giả dành cho nghệ thuật tuồng vốn đã hạn chế, các diễn viên tuồng trẻ cũng chẳng còn tha thiết với nghề.
Làm nghề đã khó, song với nghệ thuật truyền thống, việc đào tạo đội ngũ kế cận còn khó hơn nhiều. Theo Nghệ sĩ Nhân dân Thanh Trầm, Chủ tịch Hội Sân khấu Hà Nội: Việc trẻ hóa trong nghệ thuật hiện nay là bất khả kháng. Mặc dù đã tích cực tìm kiếm, huy động “đầu vào” nhưng để tìm được người hội đủ cả tâm huyết, tố chất thực không đơn giản. Cùng với đó là những khó khăn trong đầu tư kinh phí đào tạo. Bên cạnh các loại hình nghệ thuật truyền thống, theo GS, TS Từ Thị Loan, Phó chủ tịch Hội đồng Khoa học và Đào tạo, Viện VHNT Quốc gia Việt Nam, công tác đào tạo sau đại học lĩnh vực nghiên cứu, lý luận VHNT tuy được nâng cao, cải thiện về số lượng, chất lượng, nhưng để đáp ứng yêu cầu thực tiễn, đáp ứng sự phát triển của xã hội, công tác đào tạo sau đại học ngành VHNT đang phải đối mặt với không ít khó khăn. Một số chuyên ngành nghệ thuật, như: Mỹ thuật, sân khấu, điện ảnh đang ngày càng thiếu vắng các chuyên gia đầu ngành. Một số cơ sở đào tạo phải tạm dừng tuyển sinh do không đủ tiêu chuẩn số lượng giảng viên là phó giáo sư, tiến sĩ theo quy định, dẫn đến tình trạng khủng hoảng thiếu đội ngũ cán bộ có học hàm, học vị để duy trì và nâng cao chất lượng nghiên cứu, đào tạo, quản lý của ngành.
Từ thực tiễn nêu trên, có thể thấy, khi nghệ sĩ không còn đủ điều kiện, tâm huyết để chuyên tâm với nghề, khi khán giả trẻ không có cơ hội tiếp cận, tìm hiểu và cảm nhận tinh hoa của nghệ thuật truyền thống, đặc biệt, ngay cả các nhà quản lý cũng chưa có được sự nhìn nhận đúng đắn về lĩnh vực mình đảm nhiệm, thì làm sao nghệ thuật truyền thống có thể được bảo tồn và lưu giữ? Bản sắc văn hóa là yếu tố tạo nên sự khác biệt, là “mã định danh” của các dân tộc. Vì vậy, chúng ta cần quyết liệt hơn trong giữ gìn, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam, bởi có mà không giữ, mất rồi thì tìm ở đâu?
Để giải quyết bài toán nguồn nhân lực chất lượng cao, lĩnh vực văn hóa có tính đặc thù, đã và đang có nhiều giải pháp hữu hiệu được đưa ra. Trong đó có không ít ý kiến tâm huyết của các văn nghệ sĩ, đội ngũ làm công tác văn hóa ấp ủ ngay trước thềm Hội nghị Văn hóa toàn quốc, như: Cần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ngành văn hóa cả về chuyên môn, nghiệp vụ lẫn phẩm chất đạo đức. Bởi ngoài tài năng vốn có, người nghệ sĩ cần được trang bị đầy đủ kiến thức văn hóa, rèn luyện phẩm chất đạo đức, lối sống để luôn vững vàng trước những cám dỗ tầm thường, có trách nhiệm mang ánh sáng văn hóa đến với công chúng.
Toàn cầu hóa đã và đang tạo nên xu thế hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Hội nhập quốc tế tạo nên nhiều cơ hội phát triển, nhưng cũng chứa đựng không ít nguy cơ, thách thức, trong đó có thách thức về giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc. Muốn nghệ thuật truyền thống được trở về với thời hoàng kim của nó, hoặc chí ít là được tồn tại, phát triển một cách bền vững, đòi hỏi các nhà làm chính sách phải thực sự tận tâm, tận lực, tham mưu kịp thời những cơ chế, chính sách khả thi, hữu ích cho Đảng, Nhà nước. Các nhà quản lý văn hóa, các nghệ sĩ cũng cần vững tâm, nhiệt huyết hơn nữa để cùng nhau “xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”.
NGUYỄN HỒNG SÁNG