Đầu thế kỷ 20, sau những thất bại liên tiếp của công cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc, những người yêu nước ở Việt Nam thấy rõ phải đi tìm con đường mới. Bước khởi đầu của cuộc tìm đường phải là sự trang bị một bản lĩnh văn hóa để có được sự soi sáng về nhận thức và lý luận. Ở những cuộc cách mạng của các dân tộc phương Đông-nơi bị chìm đắm quá sâu vào “đêm trường” phong kiến và phải gánh chịu rất nặng chính sách ngu dân của chủ nghĩa thực dân, công cuộc tìm đường được trao cho người trí thức, và Nguyễn Ái Quốc ngay từ tuổi 20 đã đón nhận trách nhiệm lịch sử đó, ở tư cách người trí thức, và do đó, Nguyễn đã quyết tâm tự đào tạo mình thành trí thức. Có khác với trước đây nhiều trăm năm, Lê Lợi phải tìm đến Nguyễn Trãi, Quang Trung tìm đến các sĩ phu, Nguyễn Ái Quốc-Hồ Chí Minh của thế kỷ 20 phải hội nhập vào mình cả hai trọng trách; và như vậy phải thực hiện cùng lúc, ngay từ bản thân mình, hai quá trình trí thức hóa cách mạng và cách mạng hóa trí thức; cả hai phải được thực hiện ở người lĩnh sứ mệnh mở đường. Phẩm chất văn hóa ở chân dung Hồ Chí Minh, do nhu cầu lịch sử như trên, tất yếu và tự nhiên gắn với cách mạng; phải trở thành văn hóa cách mạng. Nói cách khác, Nguyễn Ái Quốc phải quan tâm cho cách mạng hóa văn hóa, để văn hóa trở thành công cụ trực tiếp của cách mạng.

leftcenterrightdel
Bác Hồ về thăm quê hương Nam Đàn, Nghệ An, năm 1957. Ảnh tư liệu

Cuộc đời cách mạng trong hơn nửa thế kỷ, Nguyễn Ái Quốc-Hồ Chí Minh nói và viết, bằng nhiều ngôn ngữ, trên nhiều loại văn, đều nhằm vào mục tiêu cách mạng-từ những trang “Bản án chế độ thực dân Pháp”, đến “Đường Kách mệnh”, rồi “Nhật ký chìm tàu”, “Ngục trung nhật ký”, “Lịch sử nước ta”, các thư kêu gọi, lời hiệu triệu, “Tuyên ngôn Độc lập”... cho đến thư chúc Tết, thơ xuân và các bài nói, bài viết cho các giới đồng bào. Câu hỏi hàng đầu Nguyễn Ái Quốc đặt ra cho hoạt động viết của mình là “Viết cho ai?”. Và câu trả lời ở mọi thời điểm viết của tác giả là viết cho quần chúng số đông-để đưa quần chúng vào trường đấu tranh cách mạng, để nâng cao dân trí, để giúp quần chúng hiểu và thực hiện có hiệu quả mọi hoạt động nhằm vào sự tồn tại, và tự giải phóng bản thân mình.

Phẩm chất văn hóa ở chân dung Hồ Chí Minh là văn hóa cách mạng; và để đạt hiệu quả cách mạng, nó phải là văn hóa hành động, văn hóa nhằm vào sự thức tỉnh quần chúng, văn hóa gắn với nhu cầu thực tiễn nhằm giúp cho con người năng lực tự giải phóng và sự giải phóng con người.

Hồ Chí Minh là người Việt Nam đầu tiên, sớm có nhu cầu và khả năng, bằng hoạt động lý luận và thực tiễn của mình, đi đầu và góp công đầu trong việc tiến hành công cuộc cách mạng văn hóa ở Việt Nam. Cuộc cách mạng văn hóa mà Hồ Chí Minh là người khởi xướng và lãnh đạo đã được bắt đầu bằng một loạt chủ trương và biện pháp-từ cuộc vận động thanh toán nạn mù chữ và phong trào bình dân học vụ nhằm vào mục tiêu chống “giặc dốt”, đến các cuộc vận động đời sống mới, cải cách lối sống và phong cách làm việc-sửa đổi lối làm việc; từ yêu cầu phát triển nền giáo dục và y tế quốc dân đến từng bước gây dựng phong trào văn nghệ nhân dân... Mọi hoạt động trên lĩnh vực báo chí, ngôn luận, tuyên truyền, văn hóa-văn nghệ đều phải nhằm vào nhân dân, lấy dân làm đối tượng phục vụ, từng bước đưa dần trình độ quần chúng lên, theo hướng kết hợp phổ cập và nâng cao...

Ở tư cách một nhà hoạt động cách mạng rồi trở thành lãnh tụ tối cao của dân tộc, Hồ Chí Minh đã có tầm mắt chiến lược để nắm cho được những nhu cầu cơ bản, cấp thiết của quần chúng và tạo những khởi động quyết định nhằm vào sự giải phóng nhân dân lao động, giải phóng con người. Ở phạm vi hẹp của hoạt động văn hóa, chính Nguyễn Ái Quốc là tác giả Việt Nam đầu tiên, từ thập niên 1920 đã góp công đầu vào việc giải quyết hai yêu cầu lịch sử đặt ra cho nền văn hóa mới Việt Nam nói chung và văn học-nghệ thuật Việt Nam nói riêng là cách mạng hóa và hiện đại hóa-là cơ sở để khắc phục những so le lịch sử giữa dân tộc và thời đại.

Trên định hướng Hồ Chí Minh đã nêu và tự bản thân Người đã góp công lớn thực hiện, lịch sử văn hóa và văn học-nghệ thuật Việt Nam đã chứng kiến một giai đoạn gắn bó mật thiết với thực tiễn cách mạng, với cuộc sống của nhân dân. Cách mạng hóa văn hóa và văn hóa hóa cách mạng đã đi được một chặng đường hơn hai phần ba thế kỷ và đã gặt hái được nhiều mùa màng tốt đẹp. Giờ đây, trên cánh đồng đã có mùa màng, sự kết hợp đó cần được đưa lên một tầng cao hơn. Văn hóa từng là công cụ, là phương tiện của cách mạng, đã đến lúc bản thân nó phải là mục tiêu, phải là hoa, là quả, là hoa thơm quả ngọt. Văn hóa, trong hoàn cảnh của sự phát triển kinh tế-xã hội hôm nay phải nhằm vào nhu cầu phát triển của chính bản thân con người, phải biểu hiện sự vươn lên, sự hoàn thiện của phẩm chất con người. Sau sứ mệnh là công cụ giải phóng con người, văn hóa phải đồng thời, hoặc tiếp tục sứ mệnh là kết tinh những tinh hoa và năng lực của con người trên con đường hướng tới sự kết hợp chân-thiện-mỹ.

Văn hóa và một cuộc sống có văn hóa, mục tiêu đơn giản mà con người theo đuổi đã có lịch sử hàng nghìn năm. Thế nhưng đâu dễ con người đã đạt được. Một cuộc sống vật chất nghèo nàn thường gây cản trở, thậm chí làm thui chột các nhu cầu văn hóa. Nhưng một cuộc sống sang giàu, thừa ứ vẫn rất có thể nghèo nàn và cằn cỗi về tinh thần với những suy thoái về đạo đức, lối sống. Có thể nói, nhân loại còn phải phấn đấu rất lâu và trầy trật lắm mới đạt được sự hài hòa, cân đối về vật chất và tinh thần. Thế nhưng, với Hồ Chí Minh, đó lại là một sự kết hợp hồn nhiên, khỏe nhẹ. Nói đến Hồ Chí Minh là nói đến một cách sống hài hòa với tự nhiên, hòa ái với con người; nói đến tư thế ung dung tự tại; nói đến khả năng làm chủ bản thân và ngoại cảnh... Văn hóa nhân cách, văn hóa đạo đức, văn hóa lối sống-đó cũng là một khía cạnh quan trọng, dù chỉ là bộ phận, trong cuộc đời danh nhân Hồ Chí Minh.

Đối với Việt Nam, thế kỷ 20 là thế kỷ cách mạng hóa một dân tộc, đưa dân tộc ra khỏi số phận nô lệ, cũng đồng thời là thế kỷ khoa học hóa để đưa trình độ nhân dân thoát ra khỏi một khởi điểm quá thấp, hơn 95% số dân mù chữ. Người đã viết và sử dụng sành sõi tiếng Pháp, tiếng Hán cùng nhiều ngôn ngữ khác cũng chính là người quan tâm hơn ai hết đến khả năng của tiếng Việt, sao cho tiếng Việt đến được với mọi tầng lớp đồng bào. Khi chưa có một cuộc cách mạng đem lại quyền sống, cơm áo và tự do cho đồng bào thì việc làm báo (từ Le Paria, Việt Nam hồn đến Việt Nam độc lập) là nhằm đưa lại một ánh sáng văn hóa để soi cho họ con đường đi vào cách mạng chính trị. Trong “Sửa đổi lối làm việc”, trong “Cách viết”, trong những bài nói, bài viết cho các giới văn hóa, khoa học, nghệ thuật, trên một định hướng lớn: Kháng chiến hóa văn hóa, văn hóa hóa kháng chiến được đề ra ngay sau cách mạng thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã góp công lớn vào việc xây dựng những nền tảng cơ bản cho quá trình khoa học hóa, văn hóa hóa nền dân trí Việt Nam. Hồ Chí Minh là nhà cách mạng, là danh nhân lịch sử, đó là điều hiển nhiên. Nhưng đồng thời, Hồ Chí Minh còn là danh nhân văn hóa, không phải chỉ ở khối lượng rộng lớn các kiến thức mà tác giả đã huy động để làm một nhà văn hóa phương Đông hoặc phương Tây, hoặc Đông-Tây kết hợp, mà là nhằm vào một sự nghiệp cao cả, với sự nghiệp đó, cả một dân tộc và cả một nền văn hóa dân tộc được phục hưng. Hồ Chí Minh còn là danh nhân văn hóa ở chỗ đã lĩnh sứ mệnh là người đầu tiên có quyết tâm và đủ sức đưa lên trên đôi vai mình một nhân dân được trang bị cơ bản để đón nhận dần dần, từng bước các tầng cao của văn hóa.

Văn hóa và cách mạng: Văn hóa cách mạng và cách mạng văn hóa; văn hóa phục vụ nhân dân và đưa nhân dân lên một trình độ cao của văn hóa; văn hóa kiến thức và văn hóa đạo đức-lối sống... tất cả những khía cạnh đó ta đều có thể tìm thấy trong tầm bao quát ở chân dung danh nhân Hồ Chí Minh, và cũng được biểu hiện trong toàn bộ hành trình hoạt động của nhà cách mạng Hồ Chí Minh. Không phải chỉ trên các bài viết, bài nói-thường rất ngắn gọn, mà chủ yếu là sự gắn bó với hành động, sự hòa thấm vào hành động, hơn nữa, sự nêu gương trong hành động-đó mới chính là khía cạnh nổi bật, trở thành nét độc đáo, nét riêng của Hồ Chí Minh, làm thành phong cách sống của Hồ Chí Minh. Nhà cách mạng cũng đồng thời là nhà văn hóa này đã xuất hiện do một nhu cầu lịch sử; và trước nhu cầu lịch sử đó, Hồ Chí Minh đã có đủ khả năng và quyết tâm để đảm lãnh vai trò mà lịch sử và nhân dân giao phó.

Nguồn gốc xuất thân; hoàn cảnh gia đình và quê hương; môi trường học vấn; sự giao tiếp với nhiều tầng lớp người; cả một đời cần kiệm, khắc khổ, tự đào luyện để tiếp nhận nhiều nền văn hóa và để nâng bản thân lên một tầm cao của trình độ văn hóa; thái độ trân trọng và khiêm tốn đối với các danh nhân văn hóa và lịch sử... tất cả đều là nguyên nhân hình thành cốt cách, nhân cách Hồ Chí Minh-nhà cách mạng, nhà chính trị, lãnh tụ có tầm văn hóa lớn của dân tộc Việt Nam và của nhân loại.

Tháng 4-2020

GS PHONG LÊ