Những người cầm bút ấy tự nguyện phục vụ cách mạng, phục vụ nhân dân với mục tiêu cao cả là giải phóng đất nước thoát khỏi họa xâm lăng của ngoại bang, lập lại hòa bình, thống nhất non sông, xây dựng cuộc sống mới “ai cũng có cơm ăn, ai cũng có áo mặc, ai cũng được học hành” như khát vọng của Bác Hồ. Những nhà văn cách mạng đã từng tâm niệm Lấy cán bút làm đòn xoay chế độ (thơ Sóng Hồng); từng giác ngộ và biến đổi: Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ/ Mặt trời chân lý chói qua tim... (thơ Tố Hữu). Sự lựa chọn con đường sống, con đường sáng tác của họ, theo tôi là chính đáng, là đúng đắn không có gì phải hối hận hay hổ thẹn cả. Chẳng phải ngẫu nhiên mà có không ít nhà văn tên tuổi lẫy lừng đã giác ngộ, dấn thân vào con đường cách mạng, sáng tác vì cách mạng. Bởi trước tiên, họ nhận ra con đường cách mạng do Đảng lãnh đạo sẽ giải phóng đất nước thoát khỏi sự chiếm đoạt của ngoại xâm, nền độc lập, tự do, hòa bình, thống nhất sẽ trở thành hiện thực với Tổ quốc và đấy cũng là cơ hội lịch sử để xây dựng non sông giàu mạnh, sánh vai với các nước khác trên thế giới. Cách mạng đã, đang và sẽ đi đúng như thế dẫu phải trải qua muôn trùng gian khó, hy sinh, phải chịu vô vàn tổn thất không kể xiết. Kỳ tích và bi thương. Thành công và thất bại. Đúng đắn và sai lầm. Không thể có cuộc chiến nào bách trận bách thắng. Không hành trình dựng nước và giữ nước nào mà chỉ có chiến thắng và thành công tất cả. Lịch sử đã có những bài học máu xương về thành-bại, thăng-trầm trong công cuộc dựng nước, giữ nước xưa nay. Đằng sau khúc khải hoàn ca vang dội là những nức nở xót buốt không phải ai cũng thấu cảm hết. Không phải của một đôi người mà của cả dân tộc, không chỉ vài ba ngày mà hàng chục năm, có thể đo bằng chiều dài thế kỷ. Đó là sự thật, sự thật không thể chối cãi.
Tôi chưa bao giờ nghĩ rằng sự lựa chọn của các nhà văn đi theo cách mạng, viết cho cách mạng cũng là viết cho Tổ quốc, viết cho nhân dân là sai lầm. Sứ mệnh của nhà văn là viết về con người, với sự chia sẻ, cảm thông thân phận và khát vọng tự do của họ. Cái đẹp văn chương góp phần cứu rỗi thế giới. Con người Việt Nam gắn với dân tộc, đất nước mình trong khát khao độc lập, tự do, hòa bình, thống nhất và hùng cường. Cách mạng đã biến một phần điều đó thành hiện thực trên đất nước ta. Khi thực dân Pháp đặt dấu giày viễn chinh lên mảnh đất này thì những người đầu tiên phất cờ chống lại kẻ thù của dân tộc chính là những vị vua và sĩ phu phong kiến yêu nước, mà mở đầu bằng Phong trào Cần Vương và kết thúc là cuộc Khởi nghĩa Yên Thế. Thất bại! Phong trào giải phóng dân tộc giành lại độc lập, tự do, hòa bình, thống nhất cho non sông chỉ thành công khi được đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Lịch sử đã minh chứng rõ ràng điều đó, ai cố tình phủ nhận, bôi bẩn cũng không làm nổi. Và đó chính là ánh sáng hấp dẫn, thu hút các văn nghệ sĩ đi theo cách mạng. Tôi không nghĩ Tố Hữu, Huy Cận, Nguyễn Huy Tưởng, Tô Hoài, Nguyễn Đình Thi, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Nam Cao, Nguyễn Công Hoan, Trần Mai Ninh, Trần Đăng, Quang Dũng, Thanh Tịnh, Hồ Phương, Vũ Cao... là sai lầm. Cũng không nghĩ Anh Đức, Phan Tứ, Thanh Hải, Giang Nam, Lê Anh Xuân, Nguyễn Quang Sáng, Phạm Ngọc Cảnh, Nguyễn Khoa Điềm, Tô Nhuận Vỹ, Phạm Tiến Duật, Nguyễn Đức Mậu, Hữu Thỉnh, Xuân Quỳnh, Lâm Thị Mỹ Dạ, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Nguyễn Trí Huân, Chu Lai, Khuất Quang Thụy, Trung Trung Đỉnh, Thu Bồn, Nguyễn Trọng Oánh, Nguyễn Minh Châu... đã chọn lựa sai. Tình yêu đất nước, lòng tự hào dân tộc, ý chí quyết chiến, những giá trị làm người chân chính đã được thể hiện trong những tác phẩm của họ trong và sau chiến tranh.
Tôi cho rằng, không thể phủ nhận những giá trị đích thực của văn học kháng chiến, không thể coi nhẹ sự đóng góp của những nhà văn cách mạng. Có ai đó “dị ứng” với chất anh hùng ca, tính công dân, tinh thần tập thể của những tác phẩm một thời nhưng đấy không phải là số đông. Văn học kháng chiến đã làm tròn bổn phận, góp phần xứng đáng vào công cuộc giải phóng đất nước, bảo vệ Tổ quốc. Và nó đã được đông đảo công chúng thừa nhận từ những giá trị cao cả, trong sáng, đẹp đẽ của lòng yêu nước, sự xả thân vì non sông. Có cố tình bôi đen, hạ thấp cũng rất thiếu tính thuyết phục dù văn học kháng chiến vẫn còn đó những khoảng trống, những nông cạn, thậm chí ấu trĩ, những sơ sài, những vội vàng, hấp tấp... Coi thường văn học cách mạng cũng là quay lưng lại với quá khứ bi tráng của dân tộc, một quá khứ xứng đáng được ghi nhận và tri ân. Chúng ta không có quyền lãng quên quá khứ, một quá khứ còn lại muôn vàn dấu tích chiến tranh dữ dội, đang còn hiện lộ và khuất lẫn đó đây. Quá khứ đang truyền tải năng lượng to lớn vào hiện tại trong dòng chảy không dứt đoạn, ngưng đọng của lịch sử dựng nước, giữ nước của dân tộc ta. Nói như vậy cũng không có lý gì người cầm bút phải ngần ngại với danh xưng nhà văn cách mạng, công chúng sẽ tự nhận ra trong tác phẩm của họ những gì hữu ích cho Tổ quốc, cho nhân dân. Cuộc đời vẫn rất cần những ngọn lửa ấm từ trang viết của những nhà văn chân chính, biết bổ sung thêm những thiếu hụt, những khoảng trống của văn học quá khứ với sự điềm tĩnh, sâu sắc, đa diện hơn. Tuy nhiên, bút pháp cũng thật sự đa dạng trong tiến trình đổi mới để khẳng định bản sắc dân tộc trong hòa nhập ngày thêm sâu rộng với nhân loại. Văn học Việt Nam đang chuyển động theo hướng đó; thân phận con người là điều người cầm bút quan tâm trước hết, tuy nhiên, nó không bao giờ tách rời khỏi không gian lịch sử xã hội nước ta với những ám ảnh khôn nguôi về cái thiện-cái ác, cái tốt-cái xấu, những mảng sáng-tối song hành, những đối chọi hết sức tương phản như cuộc sống đang diễn ra như thế, không thể khác được. Có thể kể tên những tác phẩm văn học của những nhà văn cách mạng đã có sức lay động mạnh mẽ công chúng như một dẫn dụ tích cực thuyết phục về đội ngũ cầm bút này.
Cách mạng là phải làm cho cuộc sống ngày càng tốt đẹp hơn, tươi sáng hơn. Mỗi con người như một thực thể cá biệt của xã hội phải được sống tự do và hạnh phúc đích thực. Cách mạng là làm cho những hy sinh của quá khứ không bị vô ích, trái lại, nó được khắc sâu tri ân như đạo lý vĩnh hằng của dân tộc Việt Nam. Cách mạng là để non sông này không thể bị chia cắt, lấn chiếm, những giới tuyến lòng người sớm muộn sẽ được san bằng, dân yên nước mạnh, hạnh phúc tỏa sáng muôn nơi. Cách mạng cũng là biết làm dịu lại những vết thương, là để nâng dìu những thân phận yếu thế, là để chủ nghĩa nhân văn trở thành cuộc sống. Chủ nghĩa xã hội là con đường lựa chọn của đất nước ta, là mục tiêu cuối cùng của dân tộc Việt Nam. Đó là cuộc cách mạng vĩ đại nhất nhưng cũng gay go và lâu dài nhất trong lịch sử loài người nói chung và dân tộc Việt Nam nói riêng. Bởi con đường đi tới đỉnh cao chưa bao giờ dễ dàng hết. Những nhà văn chân chính không bao giờ đứng ngoài dân tộc, Tổ quốc mình. Những tác phẩm văn học đỉnh cao trước hết phải có tư tưởng lớn, tình yêu lớn. Có tư tưởng nào lớn hơn lòng yêu nước, thương dân, có tình yêu nào lớn hơn tình yêu Tổ quốc, đồng bào.
Tài năng nào cũng cần có “điểm tựa” về một tư tưởng tích cực, cũng mang trong nó hạt nhân yêu nước, thương dân. Công chúng tìm thấy ở tác phẩm của nhà văn ánh sáng và hơi ấm của ngọn lửa trong ngôi nhà Tổ quốc mình, đón nhận những dự cảm tốt đẹp về ngày mai, chia sẻ với nỗi khổ của đồng bào và nhân loại cùng khát vọng hòa bình, tự do bao la. Nhà văn truyền cảm hứng sống tích cực cho xã hội chứ không phải kích hoạt lòng thù hận, chia cắt. Thời hậu chiến ở Việt Nam theo cảm nhận của tôi chỉ có văn học “vết thương” chứ không xuất hiện thứ văn học “sám hối”. Chứng tỏ, trên cái nhìn tổng thể cái được của cách mạng mang lại cho dân tộc, cho đại đa số nhân dân là ưu thế. Nhân dân đón nhận và đi theo cách mạng với tất cả niềm tin và hy vọng vào tương lai tốt đẹp của dân tộc. Các nhà văn chân chính cũng hòa vào dòng chảy vĩ đại đó. Suy cho cùng, đó là cơ duyên tốt lành, bền vững giữa nhà văn với cách mạng, không phải chỉ trong quá khứ mà cả hiện nay, khi non sông đang từng bước đi lên trên con đường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc thân yêu.
NGUYỄN HỮU QUÝ