Theo năm tháng, những nhận thức ấy cứ dày dặn dần lên, vừa theo sự dạy dỗ của gia đình, nhà trường, xã hội, vừa chịu sự chi phối của các quy định mang tính pháp lý, vừa theo những nguyên tắc ứng xử của xã hội… Trẻ em như tờ giấy trắng, gia đình và nhà trường, xã hội vẽ những nét đầu tiên thế nào, dấu vết ấy sẽ theo suốt cuộc đời. Những điều tốt đẹp được dạy dỗ từ thuở thiếu thời trở thành hành trang quan trọng để định hình nên một nhân cách.
Ở nước ta, “Tiên học lễ, hậu học văn” được coi như một triết lý mang tính liên tục của sự nghiệp giáo dục từ xưa tới nay. Câu khẩu hiệu mang tính định hướng của giáo dục Nho giáo này không phải không có cơ sở từ thực tiễn và đã được lựa chọn từ hàng nghìn năm. Nó không thuần túy chỉ là một hành vi đạo lý mà nó có cơ sở khoa học, thể hiện triết lý giáo dục mang tính nhân văn cao. “Tôn sư trọng đạo”, người xưa coi trọng thầy dạy mình còn hơn cả người sinh ra mình vì việc dạy dỗ của thầy và nhà trường mang ý nghĩa khai mở, dưỡng dục, bồi dưỡng một đứa trẻ trở thành một con người. Nó cũng mang ý nghĩa tôn trọng người truyền thụ kiến thức, dạy mình những bước đi đầu tiên vào đời cũng như hình thành nên nhân cách con người của mình. Đó không phải chỉ là chuyện lý thuyết, đạo đức mà nó mang triết lý giáo dục dạy người. Sử cũ kể rằng, dù đã trả mũ áo về quê dạy học nhưng thầy Chu An (Chu Văn An) vẫn có ảnh hưởng lớn tới thời cuộc; các học trò dù thành đạt nhưng mỗi khi đến thăm thầy vẫn kính cẩn lắng nghe những lời khuyên bảo, dạy dỗ của thầy về chính sự, đối nhân xử thế, ai mắc lỗi vẫn bị thầy trách phạt mà không dám có ý oán trách. Có lẽ thành tựu giáo dục Nho học vẫn còn nhiều điều mà thời đại chúng ta phải tìm hiểu và học hỏi. Đơn giản như hệ thống sách vở, trường sở, khoa học giáo dục… thời ấy chưa phát triển mà sao họ vẫn đào tạo ra được nhiều hiền tài, nhân cách của họ có ảnh hưởng lớn đến xã hội như vậy. Đó không phải là truyền thuyết, giai thoại mà là những chuyện có thực.
Dù xã hội phát triển theo hướng nào, khoa học giáo dục có những bước đi khác rất xa với truyền thống thì vấn đề đạo đức học đường vẫn luôn là nỗi lo của bất cứ nền giáo dục nào. Hiện nay, bạo lực học đường đang trở thành vấn nạn của nhiều nước, trong đó có nước ta. Cha mẹ đưa con đến tận trường nhưng những lo lắng cho sự an toàn của con, sự hội nhập của con với cộng đồng thì không phải đã hết. Rất nhiều vụ bạo hành giữa học sinh với nhau diễn ra ở trong trường. Chủ yếu là những học sinh hư “bắt nạt” bạn, nhưng cũng không ít trường hợp một đám đông gồm cả học sinh hư và không hư cùng tham gia bạo hành một người khác mà những “tội”, “lỗi” của người bị bạo hành nhiều khi rất không có gì đáng nói. Nếu việc giáo dục học sinh về lòng nhân ái, quan tâm đến nhau, việc giáo dục trách nhiệm, tôn trọng kỷ cương được làm tốt hơn, việc kiểm soát và quản lý học sinh được các thầy cô quan tâm hơn thì nhiều chuyện đau lòng cũng sẽ không xảy ra. Câu nói “Trường ra trường, lớp ra lớp” không chỉ nói về những điều kiện vật chất mà mang ý nghĩa rộng hơn, rằng một cơ sở giáo dục phải xứng đáng với tên gọi của nó về mọi mặt, trong đó người thầy xứng đáng là bậc sư biểu về tri thức, nhân cách, tinh thần dạy người không biết mệt (hối nhân bất quyện) và trò thì ham học hỏi, vừa là trò giỏi, vừa là con ngoan. Nhưng hiện nay, nhiều cơ sở giáo dục chưa làm được điều đó. Vẫn còn có chuyện thầy cô bạo hành học trò, phụ huynh bạo hành thầy cô… đã từng làm xã hội dậy sóng và cơ quan hành pháp phải vào cuộc. Rất nhiều lý do được nêu ra, rất nhiều bài học được rút ra nhưng cái gốc của vấn đề là tất cả những người bị xử lý ấy đều ứng xử không đúng với tư cách và vai trò của mình. Dù đã trở thành cha mẹ, người có trách nhiệm trước xã hội nhưng hành xử sai của họ có nguyên do từ những ngày họ còn đi học: Họ không được gia đình, nhà trường, xã hội dạy dỗ tử tế. Bài học ai cũng biết là “Bé không vin, cả gãy cành” nhưng cả 3 khâu gia đình, nhà trường, xã hội đã làm không tốt nên phải chịu hậu quả là vậy.
Thực tế, mối quan hệ nhà trường, gia đình, xã hội có vai trò quan trọng và ảnh hưởng đến việc hình thành nhân cách học sinh. Xã hội không phải chỉ thực hiện nghĩa vụ trong những điều luật, quy định; nhà trường cũng không phải chỉ là cơ sở cung cấp dịch vụ, dù là dịch vụ đặc thù; và gia đình cũng không chỉ là nơi sinh ra và nuôi dưỡng con cái theo những điều kiện, mong muốn của mình. Ba khâu này trong những năm 60-70 của thế kỷ trước làm tốt hơn bây giờ và rõ ràng học sinh khi rời ghế nhà trường, bước vào đời mang theo một tâm thế, hành trang tinh thần khác với giai đoạn hiện nay. Nếu nhà trường xem nhẹ khâu dạy người, chỉ coi nhà trường là nơi cung cấp tri thức và trách nhiệm thầy cô chủ yếu chỉ là dạy tri thức thì đã đi chệch đường. Nhà trường nếu chỉ chăm chăm dạy trẻ vâng lời, thuộc bài, bắt các em vào những khuôn phép cứng nhắc, giáo điều mà ít chú ý đến dạy các em năng lực nhận thức, tư duy… là đã làm cho các em thui chột đi những năng lực vốn có, làm cho những năng lực ấy mất đi chứ không chỉ bị “ngủ quên” nữa. Để trở thành một “trò giỏi” và cũng là một “con ngoan” thì sự kết hợp cả 3 khâu nhà trường, xã hội và gia đình phải chặt chẽ và hiệu quả hơn, không phải bằng những khẩu hiệu, phong trào nhiều khi rầm rộ nhưng ít hiệu quả. Tư duy giáo dục theo phong trào, thời vụ trong nhà trường và xã hội cần thay đổi.
Dù xã hội có phát triển thế nào thì giáo dục đạo đức học đường vẫn là một trong những vấn đề cần được quan tâm giải quyết của cả xã hội. Giáo dục đạo đức cho học sinh không chỉ là chuyện đạo đức, vì nó góp phần quan trọng vào việc dạy người theo nghĩa hình thành nên nhân cách văn hóa con người. Đó không chỉ là chuyện của nhà trường mà phải là một phần trong chính sách giáo dục quốc gia. Việc này nếu làm tốt sẽ là tiền đề để xây dựng một xã hội văn minh, tiến bộ.
PGS, TS PHẠM QUANG LONG