Sau chiến tranh khá lâu, tôi gặp Phạm Quang Nghị lúc anh đi nghiên cứu sinh từ Liên Xô về, được phân công giúp việc đồng chí Đào Duy Tùng, Ủy viên Bộ Chính trị, Thường trực Bộ Chính trị-Ban Bí thư, đồng thời anh còn được phân công phụ trách một cơ quan báo chí của Ban Tư tưởng-Văn hóa Trung ương. Chúng tôi có một thời gian cùng làm việc rất đầm ấm trong Ban Thường vụ Đảng ủy khối Tư tưởng-Văn hóa Trung ương do anh Phạm Quang Nghị làm Bí thư.

Cứ như cái tên “Nơi ấy là chiến trường” thì cuốn nhật ký phản ánh hiện thực chiến tranh. Nhưng hiện thực chiến tranh đâu chỉ có bom đạn, sống chết mà rất quan trọng là tình cảm, tâm trạng, chiều sâu của tư tưởng, của hồn người.

Bắt đầu vượt Trường Sơn, sức lực còn dư dả, cả một đội hình bước đi nhẹ bỗng, háo hức, đông vui; càng gần tới chiến trường, những dốc cao, những chặng đường lầy, những cơn sốt, những thiếu thốn, những trận bom đạn làm cho sức khỏe vơi cạn dần. Lúc ấy người lính mới thực sự giáp mặt với thử thách. Mới đi được hơn một tháng, một nửa tiểu đội phải nằm lại trong các bệnh xá vì sốt rét. Rồi đến lượt tác giả cũng phải rớt lại bệnh xá của các binh trạm. Trong căn hầm ẩm ướt, nỗi cô đơn đặc quánh vây bủa chàng trai vừa rời ghế nhà trường. Cái chết của Nguyễn Văn Kim, người bạn thân thiết, ập đến đột ngột sau lần sốt rét ác tính tiểu ra máu. Những trận B-52 rung lắc muốn hất tung cả căn hầm... Hơn 6 tháng vượt Trường Sơn, anh phải nằm lại các bệnh xá, bệnh viện Trường Sơn 5 lần, lần ít nhất dăm ba ngày, lần nhiều kéo dài tới 20 ngày.

leftcenterrightdel
Bìa cuốn nhật ký “Nơi ấy là chiến trường”.

Rất thú vị, tôi theo dõi những diễn biến tâm trạng, những cung bậc tình cảm, những khai mở cách nhìn về cuộc sống chiến trường nó cũng gập ghềnh, lầy lội, trơn ngã như chính con đường giao liên kết nối âm thầm và gan góc giữa hậu phương và tiền tuyến. Theo lộ trình của chuyến đi, ta thấy tâm trạng của anh lúc thì phơi phới, nhẹ nhõm quên hết mọi nhọc nhằn, nguy hiểm lúc thì trằn trọc, lo âu, cả những khó chịu được ghi lại một cách kín đáo... nghĩa là tất cả những gì làm nên cuộc sống tinh thần của người lính. Một tiếng nói nội tâm, chân thật, giản dị, trần trụi có sức kéo người đọc gần với tác giả. Tất cả khiến ta nhận ra rất rõ cái quá trình nhọc nhằn của một chàng thư sinh đang từng ngày trở thành một người lính thực thụ như thế nào.

Từ một cách nhìn như thế, tôi nhận ra tác giả đã kể cho chúng ta những trải nghiệm sâu kín nhất của anh. Đó là đêm chuẩn bị vượt Đường 9, ở chung hầm với Nguyễn Quốc Cự, người bạn đồng hành, đi suốt ngày đến trạm nghỉ dù mệt đến mấy cũng cất công chọn cây làm một chiếc giá để ba lô thật đẹp. (“Nhật ký, 3-5-1971”). Đó là việc được Vũ Tiến Ngọc, người bạn đồng hương khi thấy tác giả mặc chiếc quần thùng thình quá cỡ liền đem cho chiếc quần mới, tinh tươm, còn nguyên nếp gấp (“Nhật ký, 29-10-1971”). Đó là cảm nhận sau một trận B-52 thả bom sát cửa hầm “xưa kia chưa bao giờ ta nghe những lời trầm hùng dữ dội nơi chiến trường đến thế”. Chỉ một chi tiết nhỏ về đàn kiến khát nước cũng giúp ta hình dung cái khắc nghiệt của mùa khô nơi căn cứ Trung ương Cục (R): “Mọi sinh vật mùa này đều thiếu nước. Bây giờ tôi mới hiểu được nguyên do của bầy kiến bám đầy vào khăn sau mỗi lần rửa mặt. Chúng uống nước. Có lần vô ý, tôi chà chiếc khăn đầy kiến lên mặt, kiến chết nhiều, mùi hắc sực vào mũi, khó chịu”. Biết bao thử thách ở chiến trường giúp anh đi đến một thu hoạch thấm thía: “Hoàn cảnh sẽ dạy cho con người nhiều hơn là con người điều khiển nó”. (“Nhật ký, 12-1-1972”).

Nếu như phần “Vượt Trường Sơn” và “Ở R” cho ta thấy rõ đời sống nội tâm phong phú của tác giả, thì ở các phần sau với các chuyến thâm nhập thực tế dài ngày ở Bù Đốp-Lộc Ninh, Tây Ninh, về vùng ven Đồng Tháp Mười, Mỹ Tho... người đọc được chứng kiến cuộc chiến tranh nhân dân đan chéo dằng dịt giữa địch và ta trong tư thế hằng ngày giáp mặt. Tác giả với cương vị là cán bộ tuyên huấn về bám dân, bám địa bàn, ba cùng với nhân dân, đem niềm tin đến cho dân, giúp dân trụ lại trong cuộc đấu tranh vừa hợp pháp, công khai vừa bí mật, đan xen giữa cái sống và cái chết, giành giật từng tấc đất, từng mái nhà, từng con kênh, bến nước. Tác giả dành biết bao đồng cảm, trân trọng, nâng niu trước những cán bộ cơ sở, những người nông dân Nam Bộ, những em bé, những cụ già, những chị, những em trong đội quân tóc dài vô cùng thông minh và quả cảm, tất cả hết lòng xả thân vì cách mạng. Đó là anh Cừ, trạm phó một binh trạm ở cửa ngõ miền Đông, bao năm xa nhà, đã viết 146 lá thư gửi về nhà mà không hề nhận một chữ hồi âm nhưng vẫn cứ viết tiếp. Anh kể: “Những ngày đi chiến đấu bị thương, lạc đường, nhịn đói, khát, thèm lạt... chiến đấu với bản thân mình, với địch, trở về cùng đồng đội. Có lúc sáu người chia nhau những quả cam non bằng ngón tay. Sáu người chia nhau dây rau má, chia nhau gói cơm bằng nắm tay đã bị mưa rã, thiu chua ngoét và lúc khát nước chỉ nhúng ngón tay nhễu vào cổ họng khô cháy một hai giọt nước. Lúc nhặt được cục ruốc bằng đầu ngón chân, mừng ứa nước mắt, người chỉ huy chỉ cho mỗi ngày mỗi người một hạt nhỏ, ngậm vào miệng thấy tan ngon, ngọt lịm”. Đó là cô y tá tên Tằm, 17 tuổi, xinh đẹp, một chiến sĩ vận tải lương thực tay không bắt giặc ra hàng.

Ngòi bút của anh ghi lại một cách xúc động những cảnh tang thương đầy sức tố cáo tội ác dã man của kẻ thù. “Bom Mỹ lại rơi vào giữa thị trấn Lộc Ninh, xuống những mái nhà đông đúc trẻ em và ông bà già. Và ngay cả lúc bom Mỹ đã tàn sát gần 100 người dân, những người còn lại lo lắng, hớt hơ hớt hải, chạy cuống quýt... thì cũng toàn ông già, bà già, phụ nữ, trẻ con dắt díu, bế bồng, tay mang tay xách, chân tiến, chân lui, luýnh qua luýnh quýnh”. Và anh rút ra một nhận xét: “Chiến tranh không phải đâu xa, chiến tranh ở mỗi mái nhà lở lói, ở mỗi trái tim nhức nhối căm uất, phẫn hờn”. Nhật ký ngày 16-6-1972, anh ghi lại một bi kịch của một kẻ phản bội, chính là kẻ đã gọi bom Mỹ ném bom giết chết 100 người dân vô tội của thị trấn Lộc Ninh vừa được giải phóng, một sự trả thù hèn hạ nhất của một kẻ vẫn tự xưng là “thế giới tự do”. Hắn là một sinh viên văn khoa Sài Gòn, học đến năm thứ hai ra dạy tiểu học. Bố đi tập kết ra Bắc. Hắn nhận làm tình báo cho Thiệu, lương mỗi tháng lĩnh 9 ngàn 2, sau làm thêm cho CIA, mỗi tháng 14 ngàn rưỡi. Hắn có hai máy liên lạc trực tiếp với máy bay gọi bom Mỹ giết hại bà con và chính hắn cũng bị thương do bom Mỹ mà hắn gọi đến giết hại đồng bào. Vào bệnh viện của ta, thấy các thầy thuốc đối xử rất nhân đạo, hắn ân hận, đau xót, tìm cách tự tử. Cuối cùng, hắn cắn lưỡi lần thứ hai mới chết. Em gái hắn hiểu tội lỗi của anh xin vào hàng ngũ giải phóng được chấp nhận, làm quản lý, rất chăm chỉ (“Nhật ký, 16-6-1972”). Những chân dung thoáng qua không chỉ cần thiết cho lớp người đã trưởng thành, mà rất cần thiết cho thế hệ đang lớn lên. Nó là bằng chứng sinh động để trả lời những ai đang la lối bịa tạc coi cuộc chiến tranh chống Mỹ thống nhất nước nhà của nhân dân ta là một “cuộc nội chiến”, bày đặt ra bao nhiêu sự dối trá để xóa nhòa chiến tranh chính nghĩa và chiến tranh phi nghĩa. Cần gọi đích danh đó là sự đồng lõa với tội ác.

Phần dày công nhất và cũng cảm động nhất trong những trang nhật ký ở vùng ven của anh Phạm Quang Nghị. Ở cái thế cài răng lược, căng thẳng và dữ dằn, cái chết rình rập mọi nơi, mọi chỗ, nhưng ác liệt nhất là mỗi lần vượt Lộ 4. Địch bố trí dày đặc hệ thống đồn bốt, mai phục, cài mìn, pháo sáng, pháo bầy. Nhiều cán bộ ta đã hy sinh khi vượt qua lộ. Anh Phạm Quang Nghị trong một lần được gọi về R, mất cả ba ngày không sao vượt được Lộ 4.

Nhật ký ngày 3-10-1974 ghi lại một việc chưa từng có, vô cùng cảm động: “Vì hoạt động đi khuya về sớm, mẹ vất vả, con cũng cực. Thằng Hai dỗ em không nín, phải cho bú chó, mẹ về, em “mét” mẹ. Ai bảo mày cho con Mỹ bú chó? Mẹ hỏi. Đứa con len lén trả lời: Con nặn thấy sữa chó cũng trắng, ngọt như sữa mẹ”. Tác giả chỉ ghi có thế và không bình luận gì thêm. Mà cần gì phải nói thêm gì nữa. Tự nó nói lên tất cả. Rồi những ngày đấu tranh thi hành Hiệp định Paris, địch mở chiến dịch “tràn ngập lãnh thổ” xua lính đi sơn cờ, cắm cờ, tranh dân, giành đất với cách mạng. Người dân thực hiện “vườn không, nhà trống”, cái gì không mang sơ tán được thì tìm mọi cách giấu xuống dòng kênh, giằng co với địch từng con gà, con vịt. Có thể nói, một bức tranh về cuộc đấu tranh sống chết với địch, mà nếu không phải một người từng bám dân, hòa vào từng hơi thở với dân không thể nào có được vốn sống đó.

Phạm Quang Nghị đã sống hòa vào cuộc sống của những người bình thường mà gan góc. Tình yêu mênh mông, chân chất và sức mạnh to lớn của nhân dân đã được tác giả ghi lại thật tự nhiên và sống động. Nhân dân yêu “người của bên mình”, yêu cách mạng, vì cách mạng là lẽ sống của họ. Điều đó giải thích tất cả tầm cao và chiều sâu của ngày 30 tháng 4 năm 1975, một cái mốc chói lọi của lịch sử dân tộc. Theo ý nghĩa đó “Nơi ấy là chiến trường” là tập nhật ký chân thực và cảm động có ý nghĩa chống lại mọi sự quên lãng.

Nhà thơ HỮU THỈNH 

Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam