Trên gò đất không cao lắm, ngôi miếu thấp nhỏ, tường trắng đục, loang lổ vệt rêu phong, khiêm nhường bên cây đa cổ thụ rễ dài chấm đất, gốc to đến mấy vòng tay người nối nhau ôm không xuể. Một mảng ngói mới đảo giữa nền ngói đã thâm, trông như mảnh nâu non vá trên vạt áo gụ. Tôi lần xuống mấy bậc đá, khỏa tay lên mặt nước giếng mát lạnh, trong suốt. Nghe nói có người dám cả gan ngồi tắm ở mấy bậc đá này mà bị chết đuối… Ngôi miếu hiển hiện đúng như hình ảnh mẹ tôi đã kể. Khi đã trưởng thành, dù đã biết một số nơi cũng có miếu Hai Cô, nhưng ngôi miếu Hai Cô ở làng Thượng Yên quê nhà vẫn thiêng liêng nguyên vẹn trong tâm hồn tôi từ thơ dại đến bây giờ...
Giữa khói trầm bảng lảng, tôi đang bâng khuâng trong huyền thoại, chợt mẹ gọi: “Vào lạy Hai Cô đi con!”. Tôi chắp tay theo mẹ, mơ hồ như hai nữ thánh đang nhìn mình vậy. Ra khỏi miếu, tôi tung tẩy đi trước. Nắng đầu hè óng ả trên cánh đồng lúa đang vào thì. Gió ùa vào tôi hương thơm ngậy của mùi đồng làng quê kiểng. Ngoảnh lại, tôi ngỡ ngàng vì mẹ đẹp đến lạ lùng giữa cái khung cảnh thiên nhiên của quê mình. Gió đồng quê nhè nhẹ chỉ đủ bay bay mấy sợi tóc mai dưới vành tóc vấn trần của mẹ, đủ lất phất đôi vạt áo cánh lụa nõn, đủ cho chiếc quần sa tanh đen nhún nhảy theo bước chân của mẹ trên con đường lát gạch nghiêng nghiêng dẫn về nhà... Mẹ tôi kể, con đường này có phần gạch của bố tôi nộp lệ làng vào ngày cưới mẹ. Lớn lên chút nữa, tôi mới được biết chuyện hôn nhân của bố mẹ mình. Ông giáo làng và ông thày lang thân nhau từ hồi để chỏm. Hai ông nhận nhau là thông gia từ lúc bố tôi hai tuổi và mẹ tôi chỉ mới ẵm ngửa. Ngỡ chuyện ấy nhạt nhòa theo tháng năm, nhưng đến khi bố mẹ tôi trở thành nam thanh nữ tú, đám cưới hai người to nhất hàng tổng thuở ấy.
Sau đám cưới, mẹ theo bố ra Hà Nội làm ăn. Nhưng tôi chưa đầy một tuổi, mẹ đã thành góa phụ. Để xa lánh những cạm bẫy nơi đô hội, mẹ bồng bế tôi theo nhà máy giấy quốc phòng vào vùng tự do xứ Thanh. Mãi đến năm bảy tuổi, tôi mới được về quê lần đầu.
Ngôi nhà của ông bà nội tôi đây rồi. Mẹ đứng như ngây dại. Ngôi nhà chính năm gian, nửa mái lợp ngói, nửa mái lợp rạ. Mấy cột trụ gỗ lim vẫn đen nhẻm vết cháy dở, dãy nhà ngang chỉ còn nền đất xám loang lổ dấu tích của ngày giặc Pháp càn về. Bác dâu tôi sùi sụt kể rằng sau ngày giặc càn, trận lụt đã dìm cánh đồng chiêm trũng cùng thôn xóm làng Thượng xuống dưới mặt nước trắng băng. Cuộc sống cả làng trên thuyền, trên mảng trôi nổi. Ông nội tôi mất không có đất chôn phải bỏ vào rọ tre buộc đá dìm đáy nước, cá tôm róc hết thịt, chỉ còn lại xương. Thực cảnh heo hắt trùm khắp mấy gian nhà trống vắng, trùm lên vóc dáng còm cõi của chú Hai tôi. Chỉ còn mỗi cây bưởi ở đầu cổng vẫn rờ rỡ sức sống, lá xanh hơn cả xanh. Hương thơm từ những chùm hoa bưởi trắng hơn cả trắng. Bất chợt, tôi thấy nước mắt mẹ ngưng đầy, giọng nói khê đặc: “Bố con trồng cây bưởi này để đón mẹ về làm dâu đấy!”. Hình như cây bưởi có linh hồn của người sinh ra tôi?
Từ bên nội sang bên ngoại chưa đầy trăm thước. Tôi không vào nhà mà chạy ngay ra bờ ao, nơi cây sung xin xít quả từ gốc lên ngọn. Trí tưởng tượng từ câu chuyện về cây sung rìa ao nhà ông ngoại cứ ám ảnh tôi mãi. Chuyện rằng: Cái ròng rọc buộc vào giữa cành, dây rọc luồn qua bánh xe sắt, đầu dây kia buộc túm hai chân ông ngoại tôi. Mấy tên lính Pháp thay nhau kéo ông lên chạm cành lại thả dây cho đầu ông cắm xuống đáy ao. Chỉ vì ông không khai những học trò nào của mình là Việt Minh nằm vùng trong làng. Ông ngoại tôi tắt thở hôm ấy… Không chứng kiến cảnh đau xót rùng rợn đó, nhưng qua lời mẹ kể, tôi như nhìn thấy tất cả!
Một năm sau ngày hòa bình lập lại trên miền Bắc, bác trai anh ruột mẹ tôi lại nối tiếp nghề giáo của ông ngoại tôi. Ngày dạy học trò nhỏ, đêm dạy bình dân học vụ. Một trong số những học viên ban đêm của bác tôi kể: Có kẻ đã lên đồn Rẽ mật báo với quan Pháp là ông ngoại tôi thường gác cho du kích họp kín tại nhà mình. Ngay buổi chiều ông tôi mất, đêm ấy kẻ phản bội đi từ bốt Rẽ về làng, qua miếu Hai Cô đã bị rắn lao ra cắn chết ngay tại chỗ.
Từ sau cái lần đầu tiên về quê ấy, thi thoảng tôi lại được mẹ cho về quê mấy ngày. Khi chia tay họ hàng, bên nội bắt mang theo bưởi, bên ngoại bắt mang theo ngô, khoai, gạo nếp... Cô dì chú bác thay nhau gồng gánh quà cho hai mẹ con tôi ra tận ga xép. Sống trong sự bao bọc chở che của những người thân yêu ruột thịt, tôi đã trưởng thành, nhưng trong mắt mẹ, tôi vẫn bống dại trước đường đời đầy những cạm bẫy. Đến một ngày, khuôn mặt mẹ như có gió bấc tràn qua, lòng tôi mới thấm nỗi xót xa vì tất cả những gì mẹ đã phải chịu đựng, hy sinh cho mình. Thời gian như dòng sông không phẳng lặng chảy trong cuộc đời góa phụ đã đi qua hai cuộc chiến tranh. Rồi một hôm mẹ thao thiết từng lời: Nếu ngày nào đó mẹ phải theo bố thì con nhớ về quê luôn nhé. Cuối mùa thu năm ấy mẹ tôi đi. Mẹ đi nhẹ như làn gió lất phất vạt áo lụa nõn ngày dẫn tôi về quê lần đầu...
Rồi những người ruột thịt của tôi cũng hao khuyết dần theo năm tháng. Mỗi dịp về quê, tôi chỉ gặp toàn người lạ. Làng quê tôi nay cũng thay đổi quá nhiều. Hàng tre xanh mướt mát trên lối mòn dẫn vào làng không còn nữa. Con đường lát gạch nghiêng đã thành đường bê tông. Nhà tầng thấp tầng cao nhấp nhô trong các ngõ... Ngôi miếu Hai Cô cũng không trầm mặc tĩnh lặng như hồi nào. Lặng lẽ lễ tạ Hai Cô lúc rời làng, ký ức trong tôi lại ào ạt ùa về. Tôi thương nhớ mẹ, thương nhớ ngôi làng năm xưa của ông bà, cha mẹ tôi biết nhường nào...
Tản văn của NGUYỄN THỊ NGỌC HÀ