Trong bài “Hồ Chí Minh” đề ngày 26-8-1945, nhà thơ Tố Hữu đã khắc họa hình ảnh Bác Hồ đậm chất lý tưởng và tráng ca: Hồ Chí Minh/ Người lính già/ Đã quyết chiến hy sinh/ Cho Việt Nam độc lập/ Cho thế giới hòa bình!/ Người đã sống năm mươi năm vũ bão/ Vì nhân loại/ Người đã quyết dâng xương máu/ Vì giang sơn/ Người đã quyết dứt gia đình!... Bài thơ viết khi cách mạng mới thành công, một tuần trước Lễ Quốc khánh. Tháng 5-1951, khi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của quân và dân ta ở giai đoạn phát triển, trong bài thơ “Sáng tháng Năm”, nhà thơ đã có một nhận thức mới hơn về Bác Hồ thông qua những khắc họa chi tiết: Bác kêu con đến bên bàn/ Bác ngồi Bác viết, nhà sàn đơn sơ...

Hình ảnh vị anh hùng giải phóng dân tộc, người khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được tái hiện bởi điểm nhìn cận cảnh, rất gần gũi, đậm chất đời thường. Vẫn trên cái nền của cảm hứng ngưỡng mộ, nhưng sự ngưỡng mộ ấy có mạch nguồn từ ý nghĩa của cuộc kháng chiến trường kỳ: Ôi cái tên kính yêu Hồ Chí Minh!/ Trong sáng lòng anh du kích/ Nửa đêm bôn tập diệt đồn/... Các anh chị, các em ơi, có phải/ Mỗi khi lòng ta xao xuyến rung rinh/ Môi ta thầm kêu Bác: Hồ Chí Minh!... (Sáng tháng Năm). Với cách triển khai ý thơ đồng tâm và lập luận tổng-phân-hợp, nhà thơ khắc họa nổi bật mối quan hệ gắn bó thiêng liêng giữa lãnh tụ với mọi tầng lớp xã hội. Trong thơ Tố Hữu, hình ảnh đó thường trực và đồng hành trong thời gian, không gian lịch sử, ghi đậm dấu ấn về cuộc đời vĩ đại của lãnh tụ Hồ Chí Minh, thể hiện qua nhiều bài thơ nổi tiếng. Đó là khi trái tim và nhịp thở của Người từng ngày, từng giờ hồi hộp dõi theo mặt trận: Bác đang cúi xuống bản đồ/ Chắc là nghe tiếng quân hò quân reo... (Hoan hô chiến sĩ Điện Biên). Đó là khi Người hòa trong không khí hân hoan, hào hùng Trên đường ta về lại Thủ đô/ Cờ đỏ bay quanh tóc bạc Bác Hồ... (Ta đi tới). Đó là khi Người trở nên thân thương gần gũi trong lòng đồng bào các dân tộc Việt Bắc: Nhớ Ông Cụ mắt sáng ngời/ Áo nâu túi vải, đẹp tươi lạ thường!/ Nhớ Người những sáng tinh sương/ Ung dung yên ngựa trên đường suối reo/ Nhớ chân Người bước lên đèo/ Người đi, rừng núi trông theo bóng Người (Việt Bắc). Đặc biệt, khi Bác Hồ vĩnh viễn đi xa, trước sự tổn thất vô cùng to lớn của cả dân tộc, nhà thơ càng cảm nhận sâu sắc triết lý nhân sinh và sự hy sinh cao cả của Người: Vì sao? Trái đất nặng ân tình/ Nhắc mãi tên Người: Hồ Chí Minh/ Như một niềm tin, như dũng khí/ Như lòng nhân nghĩa, đức hy sinh... (Theo chân Bác).

leftcenterrightdel
Bác Hồ với học sinh Trường Trung học Trưng Vương (Hà Nội) năm 1956. Ảnh tư liệu

Tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh luôn luôn được người dân Việt Nam lấy làm kim chỉ nam cho mọi hành động. Nhà thơ Tế Hanh viết: Cháu khắc sâu trong tim lời Bác dặn/ Nguyện sống theo lời Bác trọn đời mình/ Trên con đường rợp bóng Hồ Chí Minh (Con đường rợp bóng Hồ Chí Minh). Cuộc sống, con người của Bác đã trở thành lẽ sống trong mỗi người dân. Sự nghiệp vĩ đại của Người làm thay đổi vận mệnh của cả dân tộc, thay đổi từng số phận cá nhân. Nhà thơ Chế Lan Viên trong bài thơ “Người thay đổi đời tôi, Người thay đổi thơ tôi” đã tự vấn mình: Tôi đến Nha Trang ngắm trời bể đẹp/ Có hay đâu hang Pác Bó gió lùa/ Giường lãnh tụ là hai hàng đá ghép/ Mảnh áo chàm Bác mặc quá đơn sơ...

Khi cả dân tộc còn chìm đắm trong lầm than của ách đô hộ thực dân, Bác đã ấp ủ một khát vọng vô cùng lớn lao là Tìm đường đi cho dân tộc theo đi. Mạch cảm thức và nhận thức ấy được nhà thơ tiếp tục triển khai trong bài thơ “Người đi tìm hình của nước” bằng những liên tưởng ẩn dụ sâu sắc: Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp/ Giấc mơ con đè nát cuộc đời con/ Hạnh phúc đựng trong một tà áo đẹp/ Một mái nhà yên rủ bóng xuống tâm hồn. Chính nhờ nhận thức và tình cảm ấy, nhà thơ đã tái hiện được một hình ảnh cao đẹp về đức hy sinh của Bác trên hành trình tìm đường cứu nước: Ăn một miếng ngon cũng đắng lòng vì Tổ quốc/ Chẳng yên lòng khi ngắm một nhành hoa.

Bác Hồ có lối sống rất giản dị, cần kiệm, và phong cách ấy của Người có sức thuyết phục, cảm hóa vô cùng sâu sắc. Phẩm chất ấy của Bác được nhiều nhà thơ khai thác, thể hiện. Nhà thơ Việt Phương khái quát tầm vóc của Bác từ những nét đời thường tinh tế: Bác thường để lại đĩa thịt gà mà ăn trọn mấy quả cà xứ Nghệ/ Tránh nói chữ to và đi nhẹ cả trong vườn/ Tim đau hết nỗi đau người ở chân trời góc bể/ Đến bên Người ta thở dễ dàng hơn (Muôn vàn tình thương yêu trùm lên khắp quê hương).

Những nét chấm phá đơn giản nhưng bao hàm một triết lý sống thanh bạch. Gần dân nên sự quan tâm của Bác rất thiết thực. Hiểu dân nên Bác chăm lo cho dân từ những nhu cầu rất đỗi đời thường mà vô cùng thiết thực, như “Giếng nước Bác Hồ” trong thơ Phan Thị Thanh Nhàn: Làng con nghèo, ở ngoại ô/ Một chiều vui được Bác Hồ tới thăm/ Bác xem chỗ ở chỗ ăn/ Đến bên giếng đất, ân cần Bác khuyên:/ Làng ta rồi phải sạch hơn/ Giữ cho đôi mắt như gương trong ngần/ Bác về, gửi gạch tặng dân/ Giếng đầu tiên ấy ở sân đình làng.

Lời thơ thật cảm động, bởi hình ảnh thơ mộc mạc, chân tình, nói về một việc làm cụ thể rất nhỏ nhưng chất chứa sự quan tâm rất ân cần của một lãnh tụ. Những chi tiết bình dị của con người vĩ đại ấy cũng thể hiện trong bài thơ “Con viết bài thơ dâng Bác” của Giang Nam: Con nghe nói năm xưa Bác ra mặt trận/ Cũng ruột nghé gạo đầy, cũng ống muối, ba lô/ Giữa Hà Nội tươi vui đẹp màu áo sắc cờ/ Bác vẫn giản đơn như cuộc đời bộ đội...     

Công ơn trời biển của Bác Hồ đối với đất nước, đối với dân tộc không gì có thể so sánh được. Để thể hiện tâm tư, tình cảm đó, nhân dân thường gửi gắm vào những câu ca dao dân dã, gần gũi thân thương như lời ăn tiếng nói của mọi tầng lớp nhân dân trên các vùng miền đất nước, bày tỏ tấm lòng ngưỡng mộ, tri ân đối với vị Cha già của dân tộc: Tháp Mười đẹp nhất bông sen/ Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ; Cụ Hồ ở giữa lòng dân/ Tuy xa, xa lắm nhưng gần, gần ghê...

Tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh; tấm gương tận tụy, hy sinh vì nhân dân, vì độc lập, tự do cho dân tộc của Người đã trở thành biểu tượng của niềm tin và niềm kính trọng của nhân loại tiến bộ. Trong bài “Bức tượng đồng trong rừng sâu”, nhà thơ Liên Xô Pavel Antokol’skij dùng một đoạn văn đề từ có độ dài hiếm thấy để kể về câu chuyện bức tượng Bác Hồ do vợ chồng nhà điêu khắc Nguyễn Thị Kim tạc trong những năm kháng chiến và chôn giấu bức tượng chờ ngày chiến thắng. Và Antokol’skij đã viết những câu thơ đầy ngưỡng mộ: Chị Nguyễn Thị Kim đem vào rừng giấu kịp/ Bức tượng bằng đồng. Và chị tưởng như/ Dưới lòng đất sâu giống Phật Thích Ca/ Bức tượng đó ngầm lóe lên bao dấu vết...

Có rất nhiều nhà chính trị, nhà báo, nhà thơ nước ngoài đã làm thơ ca ngợi Chủ tịch Hồ Chí Minh của Việt Nam. Nhà thơ, ca sĩ, nhạc sĩ Chile Victor Jara viết về Người như một biểu tượng của quyền sống, tình yêu và niềm tin chiến thắng của toàn nhân loại: Nhà thơ Hồ Chí Minh/ đưa quyền được sống trong hòa bình/ từ Việt Nam/ ra toàn nhân loại.../ Bác Hồ/ là bài ca của chúng ta/ là ngọn lửa tình yêu trong sáng/ là chim bồ câu trắng/ là cành ô liu/ là tiếng hát của toàn thế giới... (Quyền được sống trong hòa bình). Đặc biệt, nhà thơ Cuba Felix Pita Rodriguez cắt nghĩa về Bác Hồ qua bài thơ “Hồ Chí Minh-tên Người là cả một niềm thơ” viết năm 1968: Bởi vì Người, Chủ tịch Hồ Chí Minh/ Nhà thơ Hồ Chí Minh/ Người nông dân Việt Nam trong sáng Hồ Chí Minh/ Bảy mươi tám năm gần trọn cả đời mình tranh đấu/ Và Người đã hy sinh từ bỏ mọi tên/ Để chỉ còn là một giọng nói, một hơi thở, một cái nhìn.../ Để chỉ còn-có gì đâu khác-là đất nước, là máu xương Tổ quốc...

Không chỉ với nhân dân Việt Nam mà cả với nhân loại tiến bộ trên thế giới, tên tuổi và sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh sẽ trường tồn bất tử. Thơ ca về Bác vẫn là một nguồn mạch dồi dào, hàm chứa chủ nghĩa nhân văn cao cả của tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh. Bởi vì tên Người là cả một niềm thơ!

TS NGUYỄN TRỌNG HOÀN